Bajes zonder tralies

Als de Bijlmerbajes in 2016 definitief de deuren sluit, verdwijnt ook het icoon van een tijdgeest in het gevangeniswezen. De gevangenis wordt gebouwd in de jaren ’70, in een tijd dat er veel aandacht is voor resocialisatie van gevangenen. Tot in de jaren ’50 gaat het vooral om straffen en moeten gevangenen lijdend hun straf ondergaan. Onder grote mediabelangstelling opent op 5 maart 1979 de nieuwste gevangenis van ons land, P.I. Overamstel. Het is een hypermoderne megabajes, gebouwd in de geest van het nieuwe gevangenisdenken. Een humane gevangenis die alle mogelijkheden biedt tot resocialisatie. Gedetineerden zitten niet vast om hun straf uit te zitten, ze worden binnen klaargestoomd voor hun terugkeer naar buiten. En in de jaren ’70 is op dat gebied nog heel veel mogelijk.

De architecten van het gebouw, het echtpaar Pot-Keegstra, kiezen voor zes hoge torens met kleinschalige paviljoens van twee verdiepingen. Celramen hebben geen tralies zodat de gedetineerden een open blik op de samenleving behouden. Het gebouw hangt vol met camera’s. Alle deuren en liften worden vanuit een centrale ruimte bediend. Mevrouw Pot-Keegstra over het gebouw: “Het idee waarmee wij begonnen was een hotelgedachte. Dat hadden studenten- en zusterhuizen ook. Dat kun je zo aangenaam mogelijk maken.”

Het echtpaar wilde in plaats van een hoge muur om het terrein het liefst een meidoornhaag aanleggen, maar dat plan ging niet door. De zes torens van het complex hebben een eigen directie. Directeur Jan van den Brand doet op zijn toren veel experimenten, gericht op een goede resocialisatie van de gedetineerden. Het gebouw leent zich er goed voor. Elke toren is onderverdeeld in celblokken van twee verdiepingen, zogenaamde paviljoens. Elk paviljoen heeft een eigen recreatieruimte, met biljart en tafeltennistafel. Drie bewaarders bewaken de boel. Er is genoeg ruimte voor het opbouwen van een goede verstandhouding tussen bewaarder en gedetineerde. Van buiten bezien is het een gigantisch complex, maar op paviljoenniveau is het juist zeer kleinschalig en overzichtelijk.

Er wordt ook veel georganiseerd om de sfeer in het gebouw te verhogen. Zo zijn er speciale ontspanningsleiders aangesteld, zoals Theo Lammers. “Ik was net begonnen toen ik Herman Brood al binnenhaalde voor de vrouwentoren. Vonden ze geweldig!” Lammers regelt veel concerten, barbecues, modderworstelen en bodybuildshows. Zijn motto: “Ik wilde het gewoon zo leuk mogelijk maken voor die gasten.” Het wordt door de buitenwereld niet altijd begrepen. Er komen verontwaardigde artikelen in de krant als blijkt dat de ontvoerder van Gerrit Jan Heijn in de Bijlmerbajes een stripteaseshow krijgt voorgeschoteld.

Meesteroplichter Ari Olivier nodigt een weekblad uit om hem te portretteren in zijn cel waar hij laat zien nog steeds zijn chique sigaren en catering te regelen. Olivier nu: “Ik zag uit mijn cel de dame al uit de metro lopen met mijn bestellingen van Dikker en Thijs in een tasje. Ah, daar komt mijn foie gras!” De Bijlmer lijkt een hotel.

Al snel na de opening komt er schokkender nieuws uit de Bijlmer: de één na de andere ontsnapping. Soms met grof geweld, soms heel ingenieus, zoals Stanley Hilles, die met haken van winkelwagentjes en een lang touw over de muur weet te komen en over een bevroren slotgracht weet te ontsnappen. Een groep gedetineerden ontsnapt door het bovenstuk van een biljarttafel door het raam te gooien. De brandslang helpt ze naar buiten. De ontsnappingen zijn groot nieuws en er ontstaat druk van buitenaf om het open karakter van de Bijlmerbajes te minderen. Jan van den Brand: “Na iedere ontsnapping werd de beveiliging verhoogd. Eerst kwam er prikkeldraad langs de luchtplaatsmuren, toen een extra muur op de luchtplaats, toen nog een extra hek en uiteindelijk zijn er tralies geplaatst voor de celramen.” Het werd steeds meer een fort.

De goede verstandhouding tussen bewaarders en gedetineerden heeft ook een schaduwzijde. Er komen meerdere corruptiegevallen aan het licht. Via bewaarders worden drugs naar binnen gesmokkeld of stukken touw. Heer Olivier wordt te hecht bevriend met een vrouwelijke bewaarder en wordt naar Haarlem overgeplaatst. Olivier: “Ze lag soms bij mij in bed, nou ja, dan werd ik toch juist goed in de gaten gehouden?” Als begin jaren ’80 ook in het gevangeniswezen flink wordt bezuinigd komt het resocialisatiebeleid van de Bijlmerbajes verder onder druk te staan. Er komen minder bewaarders per paviljoen en het dagprogramma wordt aanzienlijk ingekort. Dit heeft nadelige gevolgen voor het resocialisatieprogramma. 

In de laatste decennia blijkt de Bijlmerbajes vooral te duur in gebruik en er wordt al jaren gespeculeerd over een sluiting. Nu staatssecretaris Teeven met een Masterplan het hele gevangeniswezen wil vernieuwen lijkt een definitieve sluiting in 2016 onafwendbaar. 

Research en tekst: Maarten Blokzijl
Regie: Yaèl Koren

Uitzending: zo 10 nov 2013, 21.20 uur, Nederland 2.