Niemand wil ze hebben

De voorgeschiedenis

Adolf Hitler komt in 1933 democratisch aan de macht en vanaf dat moment gaat het bergafwaarts met de rechten van Duitse Joden. Met de Rassenwetten van Neurenberg wordt in 1935 de basis voor de antisemitische ideologie van de nazi’s gelegd. Joden verliezen hun burgerrechten. Huwelijken en trouwens ook geslachtsgemeenschap tussen Joden en zogenaamde Ariërs zijn streng verboden. De wereld ziet het gebeuren, kijkt toe en doet weinig tot niets als tienduizenden Joden halsoverkop Duitsland ontvluchten.

Conferentie van Évian: veel gepraat, weinig wol

Gebeurt er dan niets? Toch wel. Op initiatief van de Amerikaanse president Roosevelt komt de diplomatieke wereld in 1938 samen in het Franse Évian-les-Bains. Doel: brainstormen over de manier waarop moet worden omgegaan met de komst van al die Joodse vluchtelingen. 32 landen confereren aan de oever van het meer van Génève over de groeiende vluchtelingenstroom. De landen buitelen over elkaar heen om hun goede wil te tonen. Het blijft echter alleen bij woorden. De Engelse delegatie zegt: ‘Om vreemden van buitenaf in ons economisch systeem op te nemen, is moeilijk.’ Frankrijk claimt dat het ‘punt van verzadiging’ is bereikt. Nederland laat weten dat vluchtelingen ‘alleen tijdelijk welkom’ zijn en Canada vindt dat Joden ook ‘bij zichzelf te rade moeten te gaan waarom ze zo impopulair zijn’.  Er gebeurt, kortom, niets en de officiële Nazikrant de Völkischer Beobachter kopt triomfantelijk: ‘Niemand wil ze hebben’.

Kristallnacht

Vier maanden later barst in een orgie van geweld de Kristallnacht los. Honderden Joden worden vermoord. Duizenden synagogen, huizen, winkels, bedrijven en begraafplaatsen van Joden gaan in vlammen op. ‘Ik weet zeker dat er hierna geen Jood meer in Duitsland woonde die het land niet zo snel mogelijk wilde verlaten,’ zien we Renate Reutlinger Breslow (91) in de uitzending zeggen. Geboren in 1930 in het Zwarte Woud mag ze als 5-jarig meisje van de ene op de andere dag niet meer in de klas komen en wordt ze door haar vriendinnen gepest omdat ze Joods is. Haar vader moet zijn succesvolle bedrijf voor een appel en een ei verkopen en haar opa wordt tijdens de Kristallnacht bijna vermoord.

Een schip vol vluchtelingen

Renate vertrekt op 13 mei 1939 met haar moeder op het schip de St. Louis uit Hamburg. Eindbestemming is Cuba. De hoop van velen aan boord is om van daaruit de Verenigde Staten binnen te komen. Alle 937 passagiers hebben het gevoel dat ze aan de hel zijn ontsnapt en de stemming is uitgelaten. Deze slaat om in blinde paniek als de opvarenden in Havana niet van boord mogen. Iedereen heeft een verkeerd visum, wordt er gezegd. Amerika noch Canada wil de St. Louis en haar opvarenden toelaten. Ook andere landen houden hun grenzen gesloten. Weken gaan voorbij zonder zicht op een oplossing. Pas als kapitein Schröder dreigt het schip op de Engelse kust te laten lopen, mag de St. Louis in Antwerpen aanmeren. De Joodse opvarenden worden verdeeld over Frankrijk, Engeland, België en Nederland. 254 van hen zullen de Holocaust niet overleven. Renate Reutlinger krijgt onderdak in Nederland en weet nog vóór mei 1940 te ontkomen naar Amerika. Vier jaar na de schande van Évian komen in januari 1942 vijftien hoge nazi-ambtenaren samen in een villa aan de Wannsee. In twee uur zijn ze eruit. De Joden moeten worden uitgeroeid, voor eens en voor altijd.

Diederik van Vleuten

De Andere Tijden-redactie en Diederik van Vleuten slaan de handen ineen om deze huiveringwekkende geschiedenis te transformeren tot een 50 minuten durende cross-over vertelling. Van Vleuten is de grondlegger van het genre ‘stand-up history’. Zijn theatershows, zoals ‘Daar werd wat groots verricht’, ’ Buiten schot’ en momenteel ‘Moedig voorwaarts’, zijn een unieke mengvorm van theater en geschiedenis. Vorig jaar werkten Andere Tijden en Diederik van Vleuten voor het eerst samen in de special ‘De onzichtbare man’.

De kijker ziet in de uitzending Diederik van Vleuten op een bijna leeg toneel met uitsluitend een steeds afnemend aantal stoelen. Waar die stoelen voor staan, wordt gaandeweg duidelijk. Van Vleuten speelt voor een reusachtig doek waarop voortdurend archiefbeelden te zien zijn ter ondersteuning van zijn verhaal. Indringende beelden zijn het. Er is geen ontkomen aan; het gruwelijke, ongelooflijke verhaal is waargebeurd.

De special ‘Niemand wil ze hebben’ wordt maandag 2 mei 2022 om 20:25 uitgezonden op NPO 2.