Jong en Bevrijd

“Mijn vader zat in de Ondergrondse, zijn vrienden werden gefusilleerd, we hadden Joden op zolder. Wil je nog meer?” De voormalige omroepster Karin Kraaykamp (1927) somt in staccato op wat ze als tienermeisje meemaakte. Haar toon is bits, stoer en aangedaan tegelijkertijd. Zoals bij zoveel mensen die de oorlog meemaakten. De generatie die nu in de 80 is, heeft geleerd om niet te zeuren. Maar onderhuids zit vaak de pijn. Op jonge leeftijd kregen ze te maken met dood, angst, verraad of honger. En hoezeer ze ook proberen te relativeren, hoezeer ze vooral niet al te persoonlijk willen worden en vooral niet larmoyant, de herinneringen zijn niet zomaar uit te vlakken.

Zo zag journalist, schrijver en filmmaker Henk Hofland (1927) hoe de stad van zijn jeugd in een puinhoop veranderde. “Ik hield van Rotterdam…en het bombardement heeft mijn woede gewekt, ook als kind… Die enorme puinvlakte met muren die nog recht overeind staan maar die je zo kunt omduwen. En dan de stank van verbrande steen, gloeiend verbrande steen, dat heeft een aparte stank. En de lijkenlucht die daar doorheen dwarrelde…En veel later, toen stond de klok ook op tien over half een, toen werd ik weer bevangen door echt een grenzeloze woede. Toen dacht ik: klootzak, ik wil jou spreken, smerige piloot, bommenwerper, ik wil eens even horen, of je je bewust bent van datgene wat je hebt aangericht? Nou ja, en die woede ging ook weer gauw over hoor, maar ik werd er door bevangen.“

Na de ellende kwam de euforie van de bevrijding. Niet te beschrijven, volgens de meesten, hoe ze zich toen voelden. Oud-minister Els Borst-Eilers (1932) citeert de dichter Bloem: “Geen van de ongeborenen zal de vrijheid ooit zo beseffen!”. Er werd eindeloos gedanst, gerookt en gesnoept. Maar toen daarna schijnbaar het normale leven weer op gang leek te komen, was er lang niet bij iedereen vrolijkheid. De oorlog etterde na. Er kwamen films en krantenverslagen over wat zich in de concentratiekampen had afgespeeld. En toen de scholen weer begonnen, bleven er plekken leeg. Filmmaakster Hedda van Gennep (1929), afkomstig uit een Joodse familie, ging na de oorlog terug naar het Barlaeus-gymnasium waar veel medeleerlingen ontbraken. Ze kon het niet verkroppen dat er met geen woord over werd gerept. “Ja, zeg, we gaan het nu een beetje hebben over Herodotus, hallo!... Ik werd er zo raar van dat ik nooit meer naar school ben gegaan, zo raar werd ik daar”.

“Jullie hebt in de wereld nog niet veel moois beleefd. Ik weet dat er velen onder jullie zijn die denken ‘dat het altijd een bende is geweest, en dat het wel altijd een bende blijven zal’” Zo sprak premier Schermerhorn in 1945 tot de jeugd. Na vijf oorlogsjaren lagen cynisme en defaitisme op de loer. Toch was er ook de hoop dat het allemaal anders zou worden.

Actrice Ellen Vogel (1922) verwoordt het gevoel dat na de oorlog alom tegenwoordig was: “Je had gewoon het gevoel: dát is voorgoed voorbij, er komt nóóit meer oorlog! Zo naïef waren we, iedereen was er van overtuigd dat er nóóit meer oorlog zou komen (…) Er zouden geen rotzakken meer zijn, die mensen uit huis haalden en in kampen vermoordden (…) álles wat niet goed geweest was, dat zou radicaal verdwijnen! Zo naïef waren we.”

Els Borst moest na de oorlog weer gewoon naar school. Daar discussieerden ze over de wereldvrede en zij deed in 1949 mee aan een opstelwedstrijd van UNESCO over dat thema: “Het ging erover dat we als jonge mensen van nu af aan zouden zorgen dat we veel gingen reizen, met veel jongeren uit andere landen in contact kwamen. Dat was mijn boodschap in het opstel; als je elkaar leert kennen, dan haat je elkaar niet meer, dan krijg je begrip voor elkaar en dat moet dan dus bijdragen aan een soort wereldburgerschap.” Hoewel die boodschap volgens haar zelf “niet erg origineel” was, won ze de wedstrijd en mocht naar Engeland om daar met jongeren uit alle windstreken kennis te maken.

De schaatser Jan Uitham (1925) uit Groningen was al iets ouder en met hele andere zaken bezig. “We wilden graag trouwen, mijn vriendin en ik. In juli ’46 zijn we verloofd. Die tijd stond voor hoop en vertrouwen. Dat gaf kracht dat je wat aandurfde, dat je iets durfde ondernemen. We hadden 35 koeien en gingen uitbreiden van 35 naar 40, dus schaalvergroting…” Maar Uitham kreeg in de loop van 1946 een oproep om gekeurd te worden voor militaire dienst en in februari 1947 moest hij als dienstplichtig soldaat naar Indië. Hij keerde pas in 1949 terug in Nederland. Daarmee kwamen zijn toekomstdromen, zoals bij zoveel jongens die tijdens de politionele acties in Indië moesten vechten, pas veel later aan bod.

Mei 1945 is heel Nederland bevrijd. Maar zoals het gaat in alle oorlogsgebieden en in alle landen, het duurt heel lang voordat we weer uit het dal omhoog krabbelen. De economie ligt op z’n gat, er is schaarste, er is woningnood. Daar overheen komen in de eerste vijf jaar na de oorlog nieuwe hobbels en nieuwe trauma’s. De bestraffing en berechting van collaborateurs verloopt niet altijd zachtzinnig. De oorlog in Indië vergt opnieuw slachtoffers en veroorzaakt levenslange nachtmerries. De Koude Oorlog begint te dreigen en maakt mensen angstig.

Maar de Tweede Wereldoorlog is voor deze generatie toch wel alles bepalend, die tijd heeft ze gevormd. Marjan Berk (1932): “Ik ben anti-club! Ha! Ik vind alles waar meer dan 3 mensen in zitten al neigen naar fascisme…” En Eddie Posthuma de Boer (1931): “Ik heb samen met mijn broer die Bevrijding beleefd in een soort vrijheid die nooit verloren is gegaan. Toen ik in ’48 van school kwam kon je alles doen wat je wilde. Er was geen werkloosheid. Ik ben altijd freelancer gebleven.(…) De hele Bevrijding heeft mij het idee gegeven dat ik altijd in vrijheid wil leven en met níemand iets te maken wil hebben die mij zegt hoe ik het moet doen. Je kan niet op de grond gaan liggen huilen. Dat doe je niet. De ervaring gaat tussen je oren zitten en je neemt het je hele leven mee...

Regie: Suzanne Raes
Research: Mirjam Gulmans, Suzanne Hendriks, Arja van den Bergh
Tekst: Mirjam Gulmans, Karin van den Born

Uitzending: zo 19 jan 2014, 21.20 uur, Nederland 2.