Han van Meegeren: meestervervalser

De schilderijen van Vermeer vals! En de dader voor de rechter! Het is wereldnieuws, in 1947. De rechtszaal is op een bijzondere manier aangekleed; het lijkt wel een museum, met al die schilderijen aan de muur.

Waar draait het om? Han van Meegeren, woonachtig aan de Keizersgracht in Amsterdam krijgt vlak na de Tweede Wereldoorlog bezoek van de recherche. In de boedel van nazileider Hermann Göring is een schilderij van Vermeer aangetroffen. Göring verzamelde in razend tempo en op grote schaal door heel Europa kunst. Soms werd die geroofd, soms gekocht. Maar altijd geadministreerd. Uit de administratie blijkt deze Vermeer –'Christus en de overspelige vrouw'- door Van Meegeren verhandeld. En daarom komt de recherche praten: kunstschatten verkopen aan de Duitsers, is dat geen collaboratie? Verklaart u eens, meneer Van Meegeren?

Van Meegeren ziet zich voor een ernstig dilemma geplaatst. Moet hij toegeven dat hij een kunstschat heeft verhandeld? Of moet hij zijn grootste geheim prijsgeven: de Vermeer is geen Vermeer, maar een Van Meegeren.

Hij besluit tot het laatste. Twee jaar zitten voor vervalsing is een stuk aantrekkelijker dan tien jaar voor collaboratie. “Na drie dagen in het gevang, stond hij op de deur te bonzen”, zegt Nelis van Waning-Heemskerk. De toenmalige secretaresse van de rechercheurs van bureau BestrijdingVermogensvlucht herinnert zich dat Van Meegeren het niet meer volhield. “Hij wilde bekennen, maar wel in vrijheid. Dat hebben we overlegd met de rechter en toen hebben we hem opgehaald”, vertelt zij Andere Tijden. In het kantoor van de recherche doet Van Meegeren zijn verbijsterende verhaal. Niet Vermeer heeft de ‘Christus en de overspelige vrouw’ geschilderd, maar hij. En trouwens, die ‘Emmaüsgangers’ van Vermeer, die museum Boymans van Beuningen voor veel geld heeft gekocht, die heb ik ook gemaakt, beweert Van Meegeren.

De rechercheurs geloven hem niet. Het bestaat niet, van geen kant! Hoe kan dat, de schilderijen doorstaan de alcooltest, waarbij nieuwe verf normaal gesproken oplost als je met de vloeistof over het doek veegt. Het moet volgens de deskundigen dus wel een echt oud schilderij zijn. Maar Van Meegeren vervolmaakt, nadat hij in de jaren ‘30 uit Den Haag naar de Cote d’Azur verhuist, een procédé dat iedereen doet verbleken. De nieuwe kunststof bakeliet mengt hij door de verf, schildert die op een afgekrabd maar wel zeventiende-eeuws doek, bakt dat af in de oven om de verf hard te krijgen, rolt het doek even rond een houten stok om het cracquelé erin te krijgen, en maakt de zaak af met onheldere vernis. Bovendien schildert hij niet letterlijk de oude meesters na. Kunstexperts, met name de toenmalige kunstpaus dr. Bredius, veronderstellen dat er nog ergens onbekende Vermeers in omloop zijn, die het gat zullen dichten tussen de vroegere en de latere Vermeers. Bredius speculeert breeduit over de uitingsvormen en Van Meegeren ziet het als een ‘to do list’. Vervolgens schildert Van Meegeren als Vermeer en vertelt dat het schilderij uit de collectie van een verarmde Italiaanse adellijke familie komt die er van af moet. Als Bredius vervolgens een Vermeer/Van Meegeren ziet, bevestigt dit zijn eigen gelijk: zie je wel, ik heb altijd gezegd dat ze er moesten zijn.

Nog altijd geloven de rechecheurs hem niet. Van Meegeren krijgt de opdracht het maar eens voor te doen, bewijs het maar! In het pand van de dienst Vermogensvlucht, het Goudstikkerpand aan de Herengracht in Amsterdam, krijgt Van Meegeren de opdracht Vermeers 'Christus en de schriftgeleerden' te maken. Op de zolderverdieping ruimen ze een atelier voor Van Meegeren in. “We hebben allemaal spulletjes van zijn huis opgehaald en daar neergezet, om het aangenaam voor hem te maken,” vertelt Van Waning-Heemskerk. En dan gaat hij aan de slag. Van Meegeren zit een tijd op zolder aan de schildersezel, komt zo nu en dan voor een praatje naar beneden. Uiteindelijk zijn de onderzoekers geschokt, het schilderij lijkt wel echt…

Maar waarom deed Van Meegeren het nou? Was het ordinaire hebzucht? Hij verdiende er genoeg mee. Bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) ligt een verklaring van een verhoor waarin is aangegeven wat de verschillende werken opbrachten. Miljoenen. Of was het miskenning? Van Meegeren was in de Haagse schildersscene van de jaren ‘20 niet voldoende serieus genomen, zo beweert Frederik Kreuger. De Delftse biograaf van Van Meegeren is er van overtuigd dat het gebrek aan erkenning was dat Van Meegeren tot zijn daden dreef. “Onzin”, zegt de Amerikaanse biograaf Jonathan Lopez die voor zijn onderzoek Nederlands leerde. Hij is ervan overtuigd dat Van Meegeren meer nationaal-socialistische sympathieën had dan door Kreuger wordt onderkent. In de archieven in meerdere landen die hij bezocht trof hij voor zijn stelling bewijs aan.

Lopez wijst dan onder meer op het schutblad van een uitgave met tekeningen, die Van Meegeren opstuurde aan Hitler. “Voor mijn geliefde Führer” schreef hij erin. Van Meegeren beweert tijdens de rechtzaak dat hij zijn boeken altijd signeerde, maar dat die belastende woorden door iemand anders erbij waren geschreven. Het boek werd nooit meer teruggevonden. Nic Bal, later hoofdredacteur van de Belgische omroep BRT, lijkt het boek het laatst gezien te hebben. In zijn memoires schrijft hij over het album, “dat ik ben kwijtgeraakt door een onvoorzichtige uitlening (…)”.Kreuger betwijfelt intussen het hele bestaan van album en opdracht. De derde biograaf die zich de laatste jaren op Van Meegeren heeft gestort, Edward Dolnick, neemt in de historikerstreit een middenpositie in: Van Meegeren waaide met de wind mee, die hem het best uitkwam.

Het proces wordt een ware show, ongekend voor die tijd en hilarisch soms. Van Meegeren wordt veroordeeld, tot één jaar gevangenisstraf. Hij overlijdt voor hij die uit moet zitten, in 1947.

Research en tekst: Rob Bruins Slot
Regie: Reinier van den Hout

Uitzending: do 30 jan 2014, 21.30 uur, Nederland 2.