Middelburg tussen twee vuren

De 11-jarige Jo Witte staat met een aantal mensen uit de buurt voor het Oostindischhuis in de binnenstad van Middelburg. Het is 17 mei 1940, ze staan in het zonnetje. Een paar dagen ervoor heeft een verdwaalde vliegtuigbom zijn ouderlijk huis verwoest. Met getroffen buurtbewoners heeft de familie onderdak gevonden in het voormalige hoofdkwartier van de VOC aan de Rotterdamsekaai in de Zeeuwse stad.

Dan ziet hij ‘s middags tegen 14.00 uur een drietal Duitse gevechtsvliegtuigen naderen. “Wij dachten dat ze naar Vlissingen gingen om daar de Fransen en de marine te treffen”, herinnert Witte zich. Het luchtalarm gaat af, iedereen spoedt zich de kelder in. “En terwijl we op het bed zaten, hoorde ik hetzelfde geluid als een paar dagen daarvoor: hoog fluiten en dan een knal.” Voor de jonge Jo Witte is het zeker dat zijn onderkomen weer door een vliegtuigbom is geraakt. Er ontstaat brand en door de rook is het moeilijk te zien wat er aan de hand is. Hand in hand schuifelen de 200 mensen in de enorme kelder naar de uitgang.

Nederland heeft op 15 mei al gecapituleerd voor het Duitse bezettingsleger, onder druk van de bombardementen op Rotterdam. Maar in Zeeland wordt nog doorgevochten. Omdat zich daar Franse troepen bevinden, die samen met het laatste restje Nederlands leger proberen te verhinderen dat de Duitsers oprukken naar de havens van Vlissingen en Antwerpen en zo makkelijk kunnen doorstoten naar Frankrijk.

Burgemeester Walré de Bordes ziet de bui al op 14 mei hangen. Middelburg zal in de frontlinie komen te liggen. Hij roept de bevolking dringend op de stad te verlaten. De burgemeester heeft een vooruitziende blik. De Duitsers rukken snel op en de Fransen proberen het Duitse leger op 17 mei te stoppen bij de Sloedam, ten zuidoosten van Middelburg. Daar brengen de beide legers hun artillerie in stelling.

Het kan dus ook nog een artilleriegranaat zijn die de schuilplaats van Witte raakt. Want zowel de Duitsers als de Fransen vuren die 17e mei in de middag in toenemende mate granaten op elkaar. Vanaf zee krijgen de Fransen hulp van de Britse en Nederlandse en Franse marineschepen die op de Duitse stellingen vuren. Twee keer proberen de Duitsers door de verdediging van de Fransen heen te breken, maar pas de derde keer maken ze vorderingen.

Evert Blaas is de zoon van de garagehouder aan de Lange Noordstraat. Zijn vader, zo vertelt hij Andere Tijden, had niet veel eerder de zaak overgenomen en was niet van plan zijn bezit achter te laten. De familie Blaas bleef dus in de stad, ondanks de oproep van de burgemeester. Blaas beklom de toren en hoorde daar de uitkijk roepen dat er een squadron gevechtsvliegtuigen naderde. Hij herinnert zich niet meer hoe, maar rende zo snel zijn benen hem konden dragen, de trappen af.

Tegen 16.00 uur brandt niet alleen het Oostindischhuis: in de stad zijn er inmiddels verschillende vuurhaarden. De branden beginnen onbeheersbaar te worden: de brandweer heeft te kampen met een wegvallende druk op de leidingen van het bluswater. Met veel moeite halen de spuitgasten water uit de grachten: er zijn maar weinig mensen die kunnen helpen in die ontruimde stad!

Willem Verstraate is met zijn familie wel vertrokken uit de binnenstad. Hij is in 1940 25 jaar en bedenkt dat zijn hulp in de brandende stad misschien wel van pas zou komen. “Er waren veel ouderen en mensen die niet weg hadden kunnen komen. We wilden mensen helpen”, vertelt de 99-jarige die nog altijd in Middelburg woont. Hij trekt met zijn zwager de stad in, maar ziet amper mensen. Ze helpen de brandweer waar het kan, maar merken ook dat ze weinig kunnen uitrichten. Zijn ouderlijk huis is dan nog niet verwoest, en hij ziet kans nog iets van zijn opa uit zijn nachtkastje te halen. Na een paar uur keert hij terug naar zijn familie.

Verstraate is nu nog altijd onder de indruk van het donderende geloei van het vuur dat steeds verder om zich heen greep. Hij valt in de een comateuze slaap waar zijn moeder hem zelfs niet uitkrijgt als ze hem tegen middernacht wakker wil maken omdat de kenmerkende Lange Jan van Middelburg in vlammen opgaat en instort.

74 jaar later is nog altijd niet volledig duidelijk wie de fatale beschietingen op Middelburg heeft uitgevoerd. Essentiele delen van archieven ontbreken waardoor het de vraag is of we het ooit zullen weten. Voor de bewoners die wel degelijk vliegtuigen hebben gezien, is het moeilijk te verkroppen dat onderzoekers stellen dat er geen sprake is geweest van een gecoördineerd en gepland Duits luchtbombardement. Dus is de vraag welke artillerie de verwoesting aanrichtte. Waren het de Duitsers of de Fransen? Daarover zijn de meningen verdeeld.

Ton Goossens is ervan overtuigd dat de Fransen de stad in puin schoten, al weet ook hij niet waarom. Was het om de terugtrekkende Fransen te beschermen? Dachten ze dat er Duitsers in de stad waren? Zijn theorieën worden van de hand gewezen door de archivaris van het Zeeuws archief Peter Sijnke. Die is na onderzoek tot de conclusie gekomen dat het de Duitse artillerie is geweest die de stad in puin schoot. Met hier en daar een Franse granaat en een verdwaalde Duitse vliegtuigbom. Jo Witte ziet de dag na de verwoesting op het erf van de boerderij waar hij vaak speelt een aantal in de haast verlaten Franse houwitsers staan. “Ik heb natuurlijk niet gezien dat er mee geschoten is, want daar was ik niet bij. Maar ze waren wel op de stad gericht”, zegt de Middelburger stellig.

Tekst en research: Rob Bruins Slot
Regie: Hein Hoffmann

Uitzending: do 15 mei 2014, 21.30 uur, Nederland 2.