Russische oorlogsbruiden in Holland

“Huilen, huilen. O, wat hebben we gehuild. Verschrikkelijk”, vertelt Nina Oolders over het afscheid van haar familie in 1942. Vijftien, zestien jaar oud zijn de vrouwen als ze vanaf het voorjaar van 1942 in overvolle goederentreinen vanuit Rusland en de Oekraïne worden afgevoerd naar Nazi-Duitsland om daar te werken in de oorlogsindustrie: “Het was alsof we kippen waren, of varkens. En onze ouders liepen erachteraan, te huilen en te schreeuwen”, herinnert Nadeschda Dubbe zich. 

Omdat de oorlogsindustrie op volle toeren draait, kampen de Duitsers met een gigantisch arbeidstekort. Daarom worden in totaal meer dan acht miljoen burgers uit heel Europa in Duitsland te werk gesteld. Ongeveer drie miljoen van deze dwangarbeiders komen uit de Sovjet-Unie, waarvan bijna de helft vrouw is. Tania Swibben legt uit waarom ook zij gaat: “Het was een bevel van de Duitsers. Als je het niet deed of probeerde onder te duiken, dan werden je ouders doodgeschoten. Ik was 16 jaar.”

Deze zogenaamde Ostarbeiterinnen hebben het slechter dan hun ‘collega-dwangarbeiders’ uit West-Europa. Ze krijgen nog minder en nog slechter voedsel, ontvangen alleen een zakcentje en zitten in eigen barakkenkampen, in de beginjaren volledig afgescheiden door prikkeldraad van hun lotgenoten. Contacten met Duitsers zijn verboden, daarom mogen ze niet in de tram, de bioscoop of winkels. Ze zijn verplicht het wit/blauwe “OST-embleem" op hun kleding te dragen. Nadja van Genen, op haar veertiende met haar moeder naar Duitsland getransporteerd, vertelt waarom: “Wij mochten niet meedoen. Wij waren Russen, ze noemden ons Untervolk. Je bent niets waard. Je werd verkocht.”

Toch ontstaan ook onder dit soort moeilijke omstandigheden liefdesrelaties. Duizenden Nederlandse jongens, in Duitsland werkzaam via de Arbeitseinsatz, worden verliefd op een Ostarbeiterin. Na de bevrijding besluiten ruim vierduizend meisjes niet terug te keren naar huis maar hun geliefde te volgen naar ons land. Ze zijn verliefd en hun eigen land is verwoest. Bovendien doen geruchten de ronde dat Sovjet-leider Josef Stalin teruggekeerde dwangarbeiders en concentratiekampgevangenen zwaar bestraft omdat ze voor de Duitsers hebben gewerkt. “Misdadigers werden we genoemd. Landverraders”, zegt Nadja van Genen.

En dus besluiten ze in Nederland hun leven op te bouwen. Ze trouwen en stichten een gezin. Makkelijk is het leven in hun nieuwe vaderland niet altijd. En pas jaren na de dood van Josef Stalin in 1953 mogen ze voor het eerst naar huis voor familiebezoek.  

In dit fragment zien we een optreden van de groep Kalinka in 1973 in het destijds populaire spelprogramma Zevensprong. Het Tros-programma wordt gepresenteerd door Willy Dobbe en Jan Theys. In het koor van Kalinka dat in dit filmpje optreedt, ziet u ook Nadja van Genen en Nadeschda Dubbe, twee van de geïnterviewden uit de aflevering Russische oorlogsbruiden in Holland.

Het Russisch-Oekraïens zang- en dansensemble Kalinka uit Rotterdam wordt in 1968 opgericht door Nadja Konings-Kolesnikowa en haar zoon Henny en is vernoemd naar een beroemd Russisch lied. Het repertoire bestaat uit volksliedjes en folkloristische dans. Veel oorspronkelijke leden zijn net als de oprichtster voormalige Ostarbeiterinnen, die tijdens hun dwangarbeid in Duitsland verliefd zijn geworden op een Nederlandse jongen uit de Arbeitseinsatz.

“De Russinnetjes”, zoals ze genoemd worden, trouwen en stichten hier hun gezinnen maar het verlangen naar huis en de Russische cultuur is groot. Het leven in Nederland is vaak moeilijk voor ze. Daarom richten ze al vanaf eind jaren ’40 door heel Nederland  gezelligheidsverenigingen op. Hier komen de lotgenoten samen om te dansen, zingen, eten en feest te vieren. Het helpt tegen de heimwee naar hun familie en moedertje Rusland, dat jarenlang verboden terrein blijft. Pas jaren na de dood van van Sovjet-leider Josef Stalin in 1953, krijgen de vrouwen voor het eerst toestemming hun familie en geboorteland te bezoeken.

Bijna alle verenigingen zijn al jaren geleden ter ziele zijn gegaan, maar het Rotterdamse Kalinka bestaat nog steeds.

Duitsland 1945, Canadese soldaten filmen met 35mm camera’s hun ervaringen in de voormalige werkkampen. Zij leggen dit vast voor het bioscoopjournaal in hun thuisland. In deze bijzondere beelden zien we hoe de soldaten dwangarbeiders te hulp schieten.

Eén van de grootste problemen na de bevrijding is de zorg voor de miljoenen dwangarbeiders en gedeporteerden. Zij zijn displaced persons, mensen die door de oorlog hun thuisland hebben verlaten en niet zonder hulp terug kunnen keren. De geallieerde legers staan voor de gigantische taak om al deze mensen te helpen. Om deze taak te kunnen volbrengen, verzamelen ze de miljoenen vrouwen, mannen en kinderen in de voormalige nazi-kampen. Hier moeten ze tijdelijk wonen.

In het journaal zien we een Russische officier, hij legt aan zijn landgenoten uit welke regels gelden in het kamp in Aurich. Zo snel mogelijk sorteren soldaten de personen op nationaliteit en regio. Daarnaast bieden ze medische zorg. In het journaal zien we de behandeling tegen luizen. In Aurich helpen ook Duitse vrouwen bij de verzorging van de displaced persons. Het Canadese journaal laat zien dat zij zwaar werk verrichten, terwijl de slachtoffers wachten op de terugkeer naar hun thuisland.

Op 22 juni 1941 valt Hitler de Sovjet-Unie binnen. Het is de start van “Operatie Barbarossa”. In het Duitse propagandamateriaal dat in de Nederlandse bioscopen wordt vertoond, zie je het verloop van de strijd op de verschillende fronten. Aanvankelijk verloopt de inval voor Hitler erg succesvol, maar als de winter nadert zetten de Russen de tegenaanval in en bezorgen ze de Duitsers hun eerste nederlaag. Nooit eerder is er een militaire operatie geweest van deze enorme omvang.

Operatie Barbarossa is een aanval op drie fronten tegelijkertijd. Een legergroep in het noorden die via de Baltische staten Leningrad moet innemen. Een tweede in het zuiden moet Oekraïne bezetten en de derde gaat op weg naar Moskou. Voor deze operatie zijn vanaf Duitse zijde meer dan vier miljoen soldaten ingezet, 3600 tanks en meer dan 4000 vliegtuigen.

De Sovjet-Unie is verrast als Hitler met zijn troepen binnen valt. Een paar jaar eerder hebben Stalin en Hitler namelijk een niet-aanvalsverdrag getekend maar daar trekt Hitler zich weinig van aan. Het sluiten van het verdrag is een tactiek om te voorkomen dat Hitler op twee fronten tegelijk moet vechten en maakt de weg vrij om het westen van Europa te veroveren. De aanval van de Duitsers op de Sovjet-Unie loopt voor beide kanten zeer slecht af. Er vallen vele doden en gewonden aan het front. Vooral aan de Sovjet zijde: daar sneuvelen meer dan 800.000 soldaten en zijn er meer dan drie miljoen gewonden. Maar ook het Duitse leger verzwakt enorm, 300.000 soldaten vinden de dood en er zijn 640.000 gewonden. Het wordt het keerpunt in de Tweede Wereldoorlog.

De beelden van het Polygoonjournaal belichten de aanval vanuit Duits perspectief. De Duitse soldaten worden afgebeeld als dappere strijders die de veiligheid in Europa waarborgen. Het sluit dan ook af met het volgende citaat: “Hier staat de Duitse soldaat met zijn bondgenoten overal op wacht voor de veiligheid van Europa”. 

Op zondag gaan Tania Swibben en haar vriendin Wera Kok, beide voormalig Ostarbeiterinnen, naar de Slavische dienst van de Russisch Orthodoxe kerk in Amsterdam. Om een kaarsje te branden en te bidden, maar ook om daar andere Russen te ontmoeten. Het is een van de weinige plaatsen waar ze de nostalgie naar hun moederland kunnen delen nu er amper nog Ostarbeiterinnen in leven zijn. Het overgrote deel van de Russische en andere Oost-Europese parochianen van deze kerk is overigens pas na de val van het communisme naar Nederland gekomen, en zijn van een hele andere generatie dan de vrouwen.

Deze kerk, de Heilige Nikolaas van Myra, bestaat sinds 1974 maar de eerste orthodoxe kerk in Amsterdam ontstaat al in 1763. Griekse en Russische handelaren en scheepslieden stichten destijds op de zolder van een woonhuis aan de Oudezijds Voorburgwal een kerkruimte.