Hoe de rokers zijn verdreven

Seks
“Roken? Jaa. Dat was Seks!” Directeur Roch de Jong van de anti-rook-stichting Stivoro moet jarenlang niet alleen de strijd aangaan tegen het roken zelf, maar vooral ook tegen het stoere imago dat de rokers uitstralen. Een imago, gevoed door de vele gelikte reclames in de bioscopen en de bushokjes. Of wat dacht u van de gratis reclame, bijvoorbeeld in 1945, wanneer duizenden gezonde, stoere soldaten uitgelaten op tanks zitten en sigaretten uitdelen aan het bevrijde en uitgelaten volk? 

Voor de oorlog weten tabaksproducenten nog te verklaren dat roken goed is voor de gezondheid, het zorgt voor rust in de gejaagde maatschappij. Na de oorlog volstaat het om een paar mooie mannen en vrouwen af te beelden die genieten van het goede leven en van een stevige trek. Tabak wordt immers een genotsmiddel genoemd.

De stijging van de welvaart in de jaren ’60 zorgt voor een nog hogere verkoop van de sigaret en Nederland wordt één van de belangrijkste tabaksexporteurs ter wereld. Economische belangen zorgen er dan ook voor dat de overheid in Nederland niet voorop loopt om het roken aan banden te leggen, hoe duidelijk de gezondheidswaarschuwingen ook zijn. Maar daar is meer dan alleen een economische reden voor. We WILLEN ook helemaal niet minder roken.

Kom niet aan mijn Peukie!
Collectanten van het KWF kankerfonds krijgen commentaar aan de deur als hun medisch directeur Lenze Meinsma te hard roept dat roken longkanker veroorzaakt. "Je blijft toch wel van mijn rokertje af!" Drie grote fondsen, het KWF, het Astmafonds en de Nederlandse Hartstichting richten gezamenlijk een aparte stichting op om met één mond een anti-rookgeluid te laten horen. Dat wordt stichting Stivoro. Een belangrijk voordeel, aldus Roch de Jong: “Ze konden zich verschuilen achter ons, wij mochten het opknappen.”

Jarenlang willen wij in Nederland de boodschap niet horen dat roken schadelijk is voor de volksgezondheid. De verkondigers van die boodschap krijgen hoon over zich heen, anti-rokers zijn zeurpieten die de persoonlijke vrijheden van gewone mensen willen aantasten. Zoals postbezorgster Nanny Nooyen. Astma-patient en vurig strijdster voor een rookvrije werkplek.

Wanneer na herhaaldelijk klagen haar werkgever alsmaar geen afdoende maatregelen weet te nemen om Nanny rookvrij te laten werken, sleept ze het postbedrijf voor de rechter en wint ze ook nog. “Door die rechtszaak konden ineens overal werknemers een rookvrije werkplek eisen bij hun baas.” De uitspraak zorgt voor een belangrijke verscherping van de Tabakswet en zo verdwijnt de rook uit de werkplek.

Autogordels achterin
Maar Nanny Nooyen en Stivoro hebben een belangrijke medestander in de strijd tegen het roken: onze groeiende belangstelling voor gezondheid en onze groeiende angst voor ziekte en dood. Een grote sociaal-maatschappelijke ontwikkeling waarin gezond eten populair wordt. Of sporten, of de autogordel op de achterbank. Dan is het ineens een heel gek gezicht als in de reclame een verliefd stel elkaar rook in het gezicht blaast. 

Wanneer de Friese arts Lenze Meinsma in 1953 medisch directeur wordt van de KWF Kankerbestrijding is Nederland een land van rokers. Negentig procent van de mannen rookt en met de emancipatie van de vrouw in de jaren die volgen, groeit ook het aantal rokers onder hen. Iedereen rookt, roken is de norm. We roken ook overal: op kantoor, op school, in ziekenhuizen, in de auto. Pijp, shag en ook steeds vaker sigaretten. De sigaret wordt voor de oorlog al op de markt gebracht met grote reclamecampagnes in de bioscopen.

Longkankerepidemie
In de jaren '50 en '60 kampt met name het mannelijke deel van de bevolking met een sterke stijging van het aantal longkankergevallen. Een epidemie, zo noemt Meinsma het, waar hard tegen gestreden moet worden. Er zijn inmiddels diverse onderzoeken gepubliceerd waarin het verband tussen longkanker en roken is aangetoond en Meinsma verbaast zich erover dat eigenlijk niemand iets lijkt te doen om dat roken te verminderen. De overheid houdt zich stil, de artsen, allemaal op de hoogte van de gevaren, houden zich ook stil. Dus begint Meinsma op eigen houtje een campagne, de Aktie Niet Roken. In 1963.

Aktie Niet Roken
Met tomeloze energie verschijnt hij in alle kranten, op de radio en op de tv. Meinsma komt steeds met dezelfde boodschap: mensen moeten stoppen met roken om wat tegen de longkankerepidemie te doen. Meinsma richt zich speciaal op kinderen. Zorg dat ze niet gaan roken, zorg dat jongeren niet gaan roken. Verbiedt reclame voor alle soorten van tabak.

Hij start schoolacties en trekt het land door om voorlichting te geven op scholen en in de dorpshuizen en buurthuizen. Hij wordt er een Bekende Nederlander door. Veruit de bekendste anti-roker in het land. Ook schrijft hij jarenlang vergeefse brieven aan de ministers en staatssecretarissen van Volksgezondheid om een strenge tabakswet in te voeren. Maar Den Haag gaat de strijd tegen het roken niet aan.

Toch hebben Meinsma’s acties wel succes. Het besef dat roken schadelijk is voor de gezondheid groeit en een aantal rokers stopt of probeert te stoppen. Voor het eerst is even een duidelijk dalende lijn te zien in het percentage rokers in Nederland. Meinsma krijgt enige steun van de Zevende Dags Adventisten die vanuit hun geloof pleiten voor een gezonde en sobere leefstijl en cursussen aanbieden om met roken te stoppen.

Moeilijke boodschap
Hoe leuk de beelden ook zijn, de grote meerderheid in Nederland blijft roken. Meinsma blijft een roepende in de woestijn en roept met zijn stugge, harde optredens ook weerstand op. Het voelt ongemakkelijk om tegen een roker te zeggen dat hij beter kan stoppen en de stijl van Meinsma valt dan ook niet in goed aarde. Of is het de boodschap zelf? Rokers vertellen dat hun gewoonte of verslaving schadelijk is? Vertellen dat ze moeten stoppen? Dat is een moeilijke boodschap.

Stivoro
In 1978 staakt Meinsma de strijd en stapt hij op bij het KWF. Hij wil ook met geen woord meer spreken over de strijd tegen het roken, hij is er klaar mee. Monda Heshusius wordt bij het KWF aangesteld om de communicatie van de stichting te vernieuwen en krijgt Meinsma’s kamer. “Op het bureau lag een briefje van hem. ‘Je redt het zo verder wel he?’ En dat was het.” 

Het KWF gaat de strijd tegen het roken op een andere manier voeren. Samen met de Hartstichting en het Astmafonds richten ze Stivoro op, Stichting Volksgezondheid en Roken. Heshusius: “We hadden alledrie veel te maken met rokersproblematiek en op deze manier konden we met één mond een sterk geluid laten horen.”

Roch de Jong, directeur van Stivoro ziet het anders. In Andere Tijden zegt hij hierover: “De moederorganisaties verscholen zich achter ons omdat ze bang waren dat een te sterk antirookgeluid hun donateurs zou kosten.” Onderzoeksjournalist Joop Bouma: “Dat was een schaamlapconstructie.”

Roken is de norm in de jaren tachtig en dat maakt de strijd van Stivoro erg lastig. Niet alleen de donateurs van de moederorganisaties roken, ook onder politici is de sigaret erg populair. “Wij zijn bezig met dweilen, maar jullie zetten de kraan open”, verwijt Roch de Jong de overheid. Ze krijgen geld van de regering om het rookprobleem aan te pakken, maar verder kunnen ze niet rekenen op politieke steun. Vanuit deze gedachte dringt Stivoro aan op een tabakswet.

Beperking keuzevrijheid
Veel politici hebben moeite met een eventuele tabakswet, want ze zien het als een beperking van de keuzevrijheid: iedereen is vrij om wel of niet te roken. De tabaksindustrie is bovendien een belangrijke inkomstenbron voor de Nederlandse economie. Het ministerie van Economische Zaken voorspelt een daling van de inkomsten en het Ministerie van Financiën vreest voor lagere accijnsopbrengsten.

Grote tabaksfabrikanten mengen zich ook in de discussie. Met hun lobbyisten in Den Haag proberen ze de komst van een tabakswet tegen te gaan.

Bescherming van meerokers
In 1990 is het toch zover, de politici accepteren het wetsvoorstel en de Tabakswet treedt in werking. De overheid richt zich vooral op het beschermen van de zogenaamde meerokers. Zo geldt vanaf 1990 een officieel verbod op roken in alle gebouwen die onder de verantwoordelijkheid vallen van de staat. Dat zijn niet alleen ministeries en gemeentehuizen, maar ook panden van organisaties die overheidssubsidies krijgen, zoals bibliotheken.

Vrouwen met ballen
Minister van Volksgezondheid Els Borst pleit rond de eeuwwisseling voor de bescherming van alle werknemers in Nederland. “Zij was een vrouw met ballen. Zij durfde tegenover haar collega-ministers een standpunt in te nemen en dat standpunt te verdedigen”, vertelt Trudy Prins, directeur van Stivoro.

Borst weet de Kamer te overtuigen. Ze krijgt daarbij belangrijke steun van de Brabantse postmedewerkster Nanny Nooyen, die via de rechter een rookvrije werkplek eist en ook gelijk krijgt.

In 2002 verandert de Tabakswet aanzienlijk. Alle werknemers hebben vanaf dat moment recht op een rookvrije werkplek. Het nieuwe beleid roept veel commotie op, maar roken is niet langer de norm in Nederland.