De zaak Pieter Menten

Kunstveiling
Nooit zou iemand van Pieter Menten hebben gehoord als hij in 1976 niet geprobeerd zou hebben een deel van zijn kunstcollectie te laten veilen. Henriëtte Boas, wellicht de bekendste ingezonden brieven-schrijfster van Nederland en een nauwgezet volger van oorlogsaangelegenheden, tipte journalist Hans Knoop. Boas had via een contact in Israël vernomen dat Menten als SS'er in Polen hele families had laten uitmoorden.

Hans Knoop benaderde de Israëliër en constateerde dat diens verhalen wel waar moesten zijn. Menten, opgegroeid nabij het Oost-Poolse Lwow (nu gelegen in Oekraïne) zou wraak genomen hebben op lokale bewoners die in 1939 met hulp van Russen zijn vermogen en bezittingen ingepikt zouden hebben. In 1943 zou hij als SS'er terugkeren naar zijn vroegere dorp om daar in de tuin van een oud-compagnon een massagraf te laten graven en daar circa 200 dorpelingen te laten executeren. Vanwege die wreedheden, die verder niets met de oorlog te maken hadden, zouden de Duitsers hem naar Nederland teruggestuurd hebben. Met twee wagonladingen roofkunst keerde Menten terug in Nederland, waar hij dankzij een netwerk van invloedrijke personen geen last kreeg van zijn verzwegen oorlogsverleden.

Hans Knoop reisde af naar Oekraïne en kreeg daar alle verhalen bevestigd. Hij besloot direct op Menten af te stappen en confronteerde hem met zijn gedetailleerde kennis. Menten schrok zich wezenloos en probeerde Knoop op alle mogelijke manieren te bedreigen en te intimideren. Knoop liet zich niet van de wijs brengen en publiceerde een reeks artikelen in het blad Accent, een aan De Telegraaf gelieerd weekblad waarvan hij destijds hoofdredacteur was.

Vlucht
Inmiddels was ook de politiek zich met wat “de zaak Menten” was gaan heten gaan bemoeien. Toenmalig minister van Justitie Van Agt, vier jaar eerder nog geconfronteerd met de heftige debatten rondom de “Drie van Breda”, wilde aanvankelijk niet verder gaan dan een voorlopig onderzoek. Op aandringen van Knoop besluit Justitie uiteindelijk om Menten op te pakken, maar als het arrestatieteam zich op 15 november 1976 bij de villa in Blaricum meldt, blijkt de vogel gevlogen. Menten blijkt een dag eerder met zijn vrouw Meta naar Zwitserland te zijn gevlucht.

De vlucht van Menten leidt tot een nationaal debat. De Tweede Kamer vraagt een spoeddebat aan met minister van Justitie Van Agt, dat op 17 november 1976 gehouden wordt en pas na middernacht wordt beëindigd (zie video hieronder van het Kamerdebat). Met de grootst mogelijke moeite weet Van Agt een kabinetscrisis af te wenden.

Zwitserland
Via contacten bij het Duitse weekblad Stern weet Knoop te achterhalen dat Menten in Zwitserland is ondergedoken. Zwitserland laat Menten vervolgens in een hotel bij Zürich op 6 december 1976 oppakken. Knoop is er bij aanwezig en ziet tot zijn grote opluchting de oorlogsmisdadiger te midden van twee rechercheurs de lift uitstappen. De antisemitische scheldkanonnades die hij over zich heen krijgt kunnen zijn stemming niet meer bederven. Pieter Menten wordt aan Nederland uitgeleverd.

Het proces tegen Menten zou niet minder dan drie jaar duren. Tijdens het proces, op 17 juli 1977, brandt zijn villa in Blaricum af na brandstichting. Grootste probleem tijdens het proces was het feit dat hij zijn misdaden in Duitse dienst in het toenmalige Polen verricht had. Na zes strafprocessen wordt hij in 1977 tot 15 jaar gevangenisstraf veroordeeld en kan het meest spraakmakende oorlogsproces van na de oorlog worden afgesloten.