De val van kabinet Lubbers II

Reiskostenforfait
“Het was denk ik één van de naarste dagen in mijn politieke bestaan”, zegt Joris Voorhoeve over de dag dat hij het kabinet Lubbers II liet struikelen. Het is 2 mei 1989. VVD-fractieleider Voorhoeve dient een motie in die het kabinet vraagt af te zien van het schrappen van het reiskostenforfait. Op archiefbeeld kunnen we de overwegingen meemaken. Aanstormend VVD-fractielid Frank de Grave wordt die dag namelijk gevolgd door het televisieprogramma ‘Belevenissen’ van de VPRO en draagt een microfoontje. Hij zit naast Voorhoeve en souffleert hem.

Karwei
Het kabinet Lubbers II bestaat net als het voorgaande uit een coalitie CDA en VVD. In het kabinet Lubbers I zijn er diverse problemen, zoals de RSV-enquête, maar de wens om samen verder te regeren is groot. Met de leus 'Laat Lubbers zijn karwei afmaken' wint het CDA bij de verkiezingen van 1986 negen zetels, hun beste resultaat in de geschiedenis. De VVD verliest onder leiding van Ed Nijpels juist negen zetels. In de kritiek die volgt op het verlies ruilt de VVD haar fractieleider Nijpels in voor Joris Voorhoeve. Nijpels wordt minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer.

VVD krijgt de shit
Met het opgetelde aantal zetels kunnen de twee partijen hun coalitie van voor de verkiezingen voortzetten. Per saldo is het kabinetsbeleid niet afgestraft. Maar al snel blijkt dat de verhoudingen onderling wèl zijn veranderd. De verschuiving van precies die negen zetels van VVD naar CDA laat zich in beide kampen voelen. Volgens Frank de Grave plukt in 1986 alleen het CDA de vruchten van het voorgaande beleid. De VVD zit in het nieuwe kabinet met minder ministers. “Daar ontstond het gevoel ‘Hoe kan dat nou? We doen samen een klus, het CDA plukt de vruchten en de VVD krijgt de shit!”, aldus De Grave.

Staatsman
Oud-premier Ruud Lubbers ziet ook dat de verkiezingsuitslag voor de VVD een drama is. Maar hij wil wel verder met de VVD. “Uiteraard. Ik denk ook dat het kabinet Lubbers II de kortste formatie ooit is geweest”, zegt hij thuis in Rotterdam. Wel verschuift een aantal ministersposten van de VVD naar het CDA “maar dat is toen niet overdreven omdat je toch zoveel mogelijk als partners wilt werken”. Volgens toenmalig CDA-fractievoorzitter Bert de Vries had Lubbers in die periode het imago van een staatsman die boven de partijen staat. “Dat straalde electoraal vooral af in het voordeel van het CDA.” Frank de Grave herinnert zich dat binnen zijn fractie het gevoel leefde dat Lubbers helemaal geen premier van het kabinet was. “We vonden hem puur de aanvoerder van het CDA.”

Arrogant
De VVD heeft steeds meer het idee dat ze slechts een bijrol vervult. “Ze hebben daar een woord voor uitgevonden, het Calimero-effect”, zegt Lubbers. Terwijl hij vindt dat er echte toppers van de VVD in het kabinet zaten. “Het was een gevoel van, ‘het klopt niet helemaal, dat we samen een kabinet hebben en dat die CDA-premier zo goed uit de verkiezingen is gekomen’, “ aldus Lubbers. Volgens Voorhoeve had de VVD het gevoel dat die partij iedere keer moest slikken. En dat gevoel bewerkstelligt een grote mate van frustratie in de VVD-fractie jegens de coalitiegenoot. “Ik zeg niet dat het CDA arrogant was, maar dat was wel het gevoel in de fractie,” aldus Voorhoeve. “Ik geloof dat het CDA daar wel rekening mee hield, maar dat mocht niet baten.”

Publiekelijk buitenspel
Toenmalig VVD-vice-premier Rudolf de Korte herkent zich niet in de irritatie over de opstelling van het CDA. “Kijk naar de resultaten”, meent hij, “en je ziet dat het beleid voor 50% werd gemaakt door de VVD.” Als je dat weet te bereiken met minder ministers en na een verkiezingsnederlaag moet je volgens De Korte juist trots zijn. Maar ook De Korte zelf komt in conflict met Lubbers. Nadat hij zich tegen het staatsbezoek van koningin Beatrix aan de Japanse keizer Hirohito uitspreekt, zet Lubbers De Korte publiekelijk buitenspel: “Eens en niet meer”, oordeelt Lubbers in de Tweede Kamer. Voor de VVD voelt het alsof ze op het strafbankje worden gezet.

Politiek vandalisme
Er ontstaat steeds meer frictie tussen de twee partijen. Bijvoorbeeld over een nieuw paspoort. In de discussie daarover noemt Voorhoeve premier Lubbers een ‘onverantwoordelijke spookrijder’. Nadat de afschaffing van de WIR, een investeringsregeling voor bedrijven uitlekt, ontstaat een run op het laatste geld. Als Voorhoeve suggereert dat Lubbers zelf die informatie heeft gelekt, beschuldigt Lubbers hem van ‘politiek vandalisme’. “Haags jargon”, doet De Grave dit nu af, “Lubberiaans voor: ‘Ze doen niet onmiddellijk wat ik zeg.’” De beide partners hebben uiteindelijk weinig met elkaar, is de analyse van De Grave. “Bert de Vries nodigde nooit iemand uit voor een biertje. En daar zijn VVD’ers wel gevoelig voor, voor een beetje goede sfeer.“

Inruilen
Langzaam maar zeker vindt het CDA de PvdA steeds interessanter als toekomstige regeringspartner. Volgens De Grave is dat de realiteit van regeren met het CDA. Die partij zit in het centrum van de macht en kan kiezen of ze over rechts met de VVD regeert, of over links met de PvdA. “En dat betekende simpelweg dat je te horen krijgt: ‘Nu gedragen, want anders ruilen we je in voor de ander.’” Volgens Lubbers echter zijn er indertijd nooit gesprekken met de PvdA gevoerd. Maar hij erkent wel dat de nieuwe socialistische leider Wim Kok zich aantrekkelijker, minder polariserend jegens het CDA opstelde.

Bananenschil
Het kabinet struikelt uiteindelijk over een schijnbare futiliteit, een bananenschil. Het Nationaal Milieubeleidsplan van VVD-minister Nijpels wil met een aantal maatregelen de milieuvervuiling terugdringen, maar moet dat ergens van betalen. Daarvoor dient een verzameling heffingen en belastingen. Eén daarvan is het afschaffen van de tegemoetkoming voor de reiskosten voor woon-werkverkeer boven de 10 kilometer, een andere maatregel is de verhoging van de brandstofaccijns.

De Telegraaf
Maar dan komt dagblad De Telegraaf in het verweer. Die vreest dat de hardwerkende automobilist gaat opdraaien voor de nieuwerwetse plannen van het kabinet. De VVD heeft veel Telegraaflezers als kiezer. “Een groen plan, dat was voor de VVD’ers een beetje schrikken,” zegt De Korte. Maar het kwam wel van hun eigen VVD-bewindslieden. De redenering van het kabinet is dat afschaffing van het forfait het autogebruik vermindert en dat zo ook milieuverontreiniging zou verminderen. Dat betekent dat alleen mensen die met het openbaar vervoer gaan, die kosten nog mogen aftrekken en zij die met de auto gaan niet. “En dat was tegen het zere been van rechtgeaarde VVD’ers,” grijnst De Grave.

Streep in het zand
Omwille van de geloofwaardigheid wil de gehele fractie behalve fractievoorzitter Voorhoeve zelf een streep in het zand trekken: tot hier en niet verder. Volgens De Grave kregen zij steun van VVD-minister Frits Bolkestein vanuit het kabinet. Maar fractievoorzitter Voorhoeve wil het eigenlijk niet zo hard spelen. Dan staat de fractievoorzitter volgens De Grave voor een keuze: ofwel weigeren akkoord te gaan, maar dan ook opstappen. Ofwel accepteren, maar het dan ook uitdragen.

Beteuterd
Een extra fractievergadering moet op 29 april uitkomst brengen. Minister De Korte strijkt eerder die dag met de premier de plooien glad. “Lubbers begreep ook wel dat hij een beetje moest toegeven,” zegt de voormalig vice-premier. De zaak lijkt opgelost. Met de aangepaste plannen gaat De Korte langs de vijf VVD-bewindslieden die allemaal instemmen. Daarna gaat hij naar Voorhoeve. “En die kijkt beteuterd”, herinnert De Korte zich. Hij geeft toe dat het niet het mooiste resultaat is, maar toch ook geen kabinetscrisis waard. Dus verwacht hij dat Voorhoeve geen rare dingen gaat doen en het resultaat gewoon aan de fractie verkoopt. “Ik zei: ‘Een man een man, een woord een woord, dus we hoeven daar niet ongerust over te zijn.’ We wensen je veel succes in de fractie. En hij is naar de overkant gegaan.”

Voldongen feit
Voorhoeve herinnert zich het anders. Hijzelf vindt dat de financiering geslikt moest worden. Maar de fractie vindt van niet. Volgens Voorhoeve had hij met De Korte afgesproken dat de financiering ergens anders dan bij de automobilist gezocht zou worden. En dat die alternatieve financiering vervolgens in het kabinet ingebracht zou worden. Dat is volgens Voorhoeve nooit gebeurd. Dus staat de fractie voor een voldongen feit. “Toen heb ik namens de fractie geprobeerd die andere financiering in het debat te krijgen in de Tweede Kamer, door een motie in te dienen,” zegt Voorhoeve. “En op het moment van de motie pakte Lubbers zijn papieren en zei: ‘Ik ga naar de koningin’.” Met andere woorden: het is voorbij, het is over.

Lubbers verbaasd
Lubbers was er immers van overtuigd dat hij er met de VVD uit was gekomen. Die zaterdag is hij met twee ministers afgereisd naar Londen voor een bezoek bij premier Thatcher. Daar krijgt hij telefoon: de VVD-fractie heeft het kabinetsbesluit afgewezen. “Ik was totaal verbaasd”, zegt Lubbers. “Ik zei: ‘Wat ik nou voor nieuws binnenkrijg…’ We zijn het eens geworden, we zijn opgelucht en nu ineens schieten ze het af!’”.

Onmogelijke opgave
“Laf,” noemt De Korte het. Hij vindt het zwak en ook een beetje laf dat Voorhoeve niet opstaat tegen zijn eigen fractie en duidelijk maakt dat het de VVD-bewindslieden geen crisis waard is. Voorhoeve zegt zelf het idee te hebben gehad voor een onmogelijke opgave te staan. Over de vergadering zegt hij: “De Korte was daar niet bij. Alle fractieleden kunnen bevestigen dat het één tegen allen was.”

Door het dolle heen
Voorhoeve is de enige die bereid is het kabinetsbesluit te accepteren. Wanneer de fractie dat blijft weigeren, schorst hij de vergadering en trek zich terug op zijn kantoor om zich te beraden op zijn positie.“Terstond opstappen zou een enorme chaos hebben veroorzaakt binnen de VVD, twee of drie uur voor het debat,” zegt hij ernstig. “De partij zou een belachelijke indruk hebben gemaakt met een partijleider die in het heetst van de strijd vertrekt.” Volgens De Vries had Voorhoeve zijn eigen politieke lot daaraan kunnen verbinden. “Maar ik denk dat het niet geholpen had, de VVD-fractie was op dat moment door het dolle heen.”

Knoop doorhakken
Had Lubbers verwacht dat zijn kabinet hierop zou stranden? Nee, op weg naar de Kamer is hij nog steeds overtuigd dat het goed komt. Er was over gepraat, het was moeilijk geweest, maar ze waren eruit gekomen. Hij wilde ook geen huiswerk overdoen want het huiswerk was goed gedaan. “Ik heb nog nooit meegemaakt dat je alles uit de kast moet halen om tot een gemeenschappelijk kabinetsstandpunt te komen en dat de fractie dan zegt: ‘Nee het is niet goed genoeg!’,” zegt hij nog altijd verbaasd. Hij wijt het aan het Calimero-effect, de VVD wilde daarom van hem af. “Ja, dan doe je niet veel meer, dan moet je de knoop doorhakken.”

Wantrouwen
Voorhoeve denkt dat als het niet het reiskostenforfait was geweest, het dan wel iets anders was geweest. “Ik herinner me dat ik de zes maanden voor deze crisis vaak uit het bewindsliedenoverleg naar huis ging met het gevoel: dit kan niet lang zo doorgaan.”
De Korte meent dat de diepere oorzaak een sterk onderling wantrouwen was. Net als nu in Balkenende IV. “Aanleiding is Uruzgan, daar blijven is de inzet van het CDA, wantrouwen de oorzaak,” meent hij. Over 1989 is hij duidelijk. Het Milieubeleidsplan was de aanleiding. “Oorzaak was het falende leiderschap van Voorhoeve,” oordeelt de oud-vice-premier over de vroegere fractieleider.

Verkeerde lijn
In vergelijking met 1989 noemt Voorhoeve de huidige crisis een ‘clean break’. De PvdA wil een andere bijdrage leveren aan Afghanistan, daarover zijn ze het niet eens en daarom stapt de PvdA eruit. Dat is wat anders dan de wat rommelige crisis van 1989. “De bewindslieden in het kabinet waren verdeeld en de fractie was vrij eensgezind, maar op de verkeerde lijn!”, aldus Voorhoeve.

Geen windeieren
De Grave meent dat het op de korte termijn niet verstandig leek, maar het de VVD op de lange termijn geen windeieren heeft gelegd. Want vier jaar later heeft de VVD de grootste overwinning ooit. Voorhoeve vindt dat de VVD toen een verkeerd punt heeft gekozen. “Het was niet in het belang van de VVD of, belangrijker nog, in het belang van het land.” Ook De Korte vindt de redenering van De Grave onzin. Jarenlang zat de VVD met een te kleine fractie in de oppositie, “en dan kun je geen vuist maken”. Wie breekt betaalt, zegt de oud-vice-premier.

Nooit afgeschaft
Het adagium is ‘Wie breekt, betaalt’. Dus is de vraag wat er na de val van het kabinet gaat gebeuren. Hoe zijn de kansen dan? Die vragen sneeuwen onder als alle irritaties van de jaren daarvoor naar boven komen, zegt De Grave. Het gevoel genegeerd te zijn; miskend te zijn door een premier die je niet als jouw premier beschouwt. Voorhoeve valt hem bij: “De fractie vond: we zijn nu zo vaak door de knieën gegaan, nu is het genoeg.” Dat was een overweldigend gevoel; fractieleden waren daar emotioneel daarover: niet nog een keer door de knieën. Net als in persoonlijke relaties, op een gegeven moment barst een vriendschap of een huwelijk door een kleinigheid.” De Korte vindt het echt onbenullig. “Weet u dat het reiskostenforfait toen nooit is afgeschaft? Het kabinet was namelijk weg.”

Research en tekst: Yfke Nijland, Rob Bruins Slot, Hannah Dogger, Hasan Evrengün
Regie: Gerda Jansen Hendriks, Reinier van den Hout, Paul Ruigrok
Samenstelling: Gerda Jansen Hendriks