De Affaire Buck

In 1990 opent het Journaal met groot nieuws: een Nederlands team van onderzoekers onder leiding van professor Buck heeft een middel tegen Aids gevonden. Binnen een paar jaar moet er een medicijn op de markt komen om patiënten te genezen. Een media hype met alle gevolgen van dien is het resultaat. De gelauwerde professor Buck staat echter na een half jaar werkloos op straat. Waar ging het mis? Andere Tijden kijkt terug op de grootste wetenschappelijke affaire ooit in Nederland.

Nieuws op CNN
Het is donderdagavond 12 april 1990, het is bijna Pasen. Nederland zit voor de buis. De beginleader van het Acht-Uur-Journaal dendert door de huiskamers waarna nieuwslezer Hennie Stoel in beeld verschijnt. Haar eerste nieuwsmededeling is even verrassend als schokkend: “Goedenavond dames en heren. Een grote doorbraak in de strijd tegen aids. Wetenschappers uit Eindhoven en Amsterdam hebben een methode ontwikkeld waarvan ze verwachten dat het een einde kan maken aan de dodelijke ziekte aids. Op zijn vroegst eind volgend jaar zullen de eerste patiënten met het nieuwe middel worden behandeld.” Deze zinnen luiden een van Nederlandse grootste en bekendste wetenschappelijke affaire in: de affaire Buck.

Professor Henk Buck uit Eindhoven en zijn Amsterdamse collega Jaap Goudsmit hebben diezelfde middag dan net een persconferentie gegeven waarin ze hun wetenschappelijke methode hebben uiteengezet. Buck en Goudsmit beweren een methode te hebben gevonden om via gemodificeerd DNA het aidsvirus te remmen.

Het Journaal is aanwezig bij de persconferentie en laat beelden zien van het laboratorium in Eindhoven. Oscar van der Kroon, verslaggever voor het NOS Journaal, vraagt professor Buck of aids dankzij deze vinding tot het verleden zal behoren. Buck glimlacht en antwoordt dan: “Ja, dat denk ik wel.” Van der Kroon nu: “Ik was verbijsterd door die uitspraak.”

Net zo verbijsterd maar ook meer sceptisch was de reactie van microbioloog Huub Schellekens. “Ik viel van mijn stoel toen ik die Journaal uitzending zag. De aandacht die ze aan het onderwerp besteedden was langer dan er aan de moord op Kennedy was besteed. En Buck deed uitlatingen die hij niet kon waarmaken. Voordat een wetenschappelijke methode wordt omgezet in een werkend medicijn ben je al gauw zes tot tien jaar verder.” Die scepsis wordt vooralsnog door weinig anderen gedeeld. De volgende dag brengen de kranten het grote nieuws en zelfs het Amerikaanse tv station CNN meldt de Nederlandse vinding.

Anti sense methode
Henk Buck was al ruim twintig jaar hoogleraar aan de TU Eindhoven. Zijn vakgebied was de organische chemie, een theoretisch vakgebied binnen de natuurkunde. Op zijn gebied gold hij als een vooraanstaande wetenschapper. Faculteitsdirecteur Adriaan van Mierlo omschrijft hem als een begaafd man. “Buck was een enthousiaste hoogleraar en trok veel studenten. Hij was lid van de Koninklijke Academie van Wetenschappen en decaan van onze universiteit. Een bijzonder mens.”

In de jaren tachtig ging Buck zich bezighouden met DNA- onderzoek. Hij richtte zich vooral op de zogenaamde ‘anti sense methode’, een manier om ongewenste DNA informatie in feite af te plakken door er aangepast DNA bovenop te zetten. Daarmee zouden ook virussen in het DNA kunnen worden geremd. Via het Aids Fonds komt de Amsterdamse professor Jaap Goudsmit in contact met Buck. “Wij waren op dat moment bezig met de aidsremmer AZT maar dat werkte relatief slecht. Dus we zochten naar oplossingen om niet alleen de hoeveelheid virussen te verminderen, maar tegelijk ook tot een zekere genezing te komen.” Voor Goudsmit leek het onderzoek van Buck uitkomst te bieden. In de praktijk betekent de samenwerking dat Eindhoven het aangepaste DNA zou maken om vervolgens in Amsterdam te onderzoeken wat de impact van het aidsvirus op dit DNA zou zijn. Tot grote verrassing van Goudsmit blijken er goede resultaten te worden behaald. “Er vond remming plaats van het virus, daar was geen twijfel aan. Daar waren we heel enthousiast over en de vraag was: wat was daar de oorzaak van?” Het antwoord daarop wordt gegeven in een publicatie in het wetenschappelijke tijdschrift Science, waarin de onderzoekers uit Eindhoven en Amsterdam de methode en de resultaten uiteenzetten. Met die publicatie lijkt internationale erkenning voor het onderzoek gegarandeerd.

Na een tip van een medewerker van het Aids Fonds duikt Journaal verslaggever Oscar van der Kroon op het Eindhovense onderzoek. Van der Kroon: “Buck was een beetje het cliché beeld van een professor die erg veel uren in een laboratorium doorbrengt. Dus het paste wel bij het geromantiseerde beeld van een geniale professor. Maar voor de rest was het een hele vriendelijke toegankelijke man, ik kan niet anders zeggen.” Van der Kroon over de ontdekking van Buck: “Ik kon het niet geloven. Vooral ook omdat een nog veel gerespecteerder en internationaal vooraanstaand wetenschapper als Jaap Goudsmit hierachter ging staan. En omdat het wetenschappelijk tijdschrift Science het een valide onderzoek had genoemd.”

Dood in ogen
De ziekte aids maakte vanaf het begin van de jaren tachtig steeds meer slachtoffers, ook in Nederland. In 1990 zouden nog eens bijna 300 mensen overlijden aan de ziekte. Er was veel media aandacht voor het probleem en er ging veel geld naar aidsonderzoek. Maar een middel om de ziekte te remmen was nog steeds niet gevonden, laat staan een geneesmiddel. Goudsmit: “Kijk, wij zaten natuurlijk met een probleem van mensen die buitengewoon ziek werden van een virus en daar ook aan stierven. Zonder dat er oplossingen waren.” Met de ontdekking uit Eindhoven leek daar nu een oplossing voor te zijn gevonden.

De uitspraken die Buck op televisie doet liegen er niet om, hij belooft binnen een paar jaar een medicijn tegen aids. Aidspatiënten in Nederland reageren met ongeloof en verbazing. Voor velen die de dood in de ogen zien lijkt het erop dat hun redding nabij is. Zo ook voor aidspatiënt John de Haas, aidspatiënt, die door een verslaggever van Avro’s Televizier Magazine wordt meegenomen naar het huis van professor Henk Buck. Als de professor daar wordt gevraagd of er hoop is voor de aidspatiënten stelt hij hen gerust met de opmerking: “Ja, dat zou ik wel zeggen.” Buck nu: “Wat zeg je tegen iemand die de dood in zijn ogen heeft liggen? Ga je daar tegen zeggen: ‘het duurt nog 8 jaar?!’

De ‘methode Buck’ neemt hype-achtige trekken aan, en Buck is in bijna elke krant of tijdschrift terug te vinden. Maar je bent in Nederland pas echt nieuws als Koot en Bie een persiflage op je maken. Dat gebeurt dan ook in de vorm van een discussie tussen twee seropositieven. De essentie van die discussie gaat over de vraag of Buck geen valse hoop heeft gewekt met zijn uitlatingen over het onderzoek en of dat zomaar wel kan. De sketch heeft onbedoeld een voorspellende kracht, zal later blijken.

Onderzoek deugt niet
Heel Nederland loopt weg met de professor uit de Brabantse Peel die het antwoord lijkt te hebben gevonden op een van de meest gevreesde ziektes van dat moment. Heel Nederland? Nee. De Amsterdamse krant Het Parool komt op zaterdag 14 april met de eerste kritische geluiden naar buiten. Nadat al eerder microbioloog Huub Schellekens op radio en televisie zijn bedenkingen heeft geuit over de snelle ontwikkeling van methode naar medicijn is het nu de beurt aan collega’s uit de directe omgeving van Buck. Stan van Boeckel was mede werkzaam op het laboratorium in Eindhoven en werkte aan een soortgelijk DNA-onderzoek als Buck. Maar gaandeweg dat onderzoek bleek volgens Van Boeckel dat de resultaten die onder meer in het Science artikel werden gepubliceerd niet haalbaar konden zijn. Van Boeckel rapporteerde deze kritiek bij faculteitsdirecteur Van Mierlo en bij anderen in Eindhoven.

Die bleven echter doof voor zijn kritiek, zeker op een moment dat de TU Eindhoven zo positief in de belangstelling stond. Van Boeckel besloot de eer aan zichzelf te houden en stapte uit het onderzoek. De journalisten van Het Parool kwamen op die zaterdag met het verhaal van Van Boeckel. En met deze eerste sneeuwbal werd de lawine in gang gezet. Voor Oscar van der Kroon was het een grote verrassing. “Ik heb toen Jaap Goudsmit gebeld en het hem voorgelegd. Toen bleek dat hij ook onzeker was geworden. En daar schrok ik weer van, want hij had tot aan de uitzending volledig achter het onderzoek gestaan.”

Die onzekerheid van Goudsmit werd gevoed door een voor hem vreemde gebeurtenis. Diezelfde zaterdag stonden er ineens twee medewerkers van Buck op zijn stoep. Goudsmit: “Ze vertelden mij dat het onderzoek niet deugde en lieten me allerlei grafieken zien waaruit zou blijken dat mijn tests niet konden kloppen.” Goudsmit besluit de informatie te checken bij Jacques van Boom, autoriteit op het gebied van de organische chemie. Boom bevestigt de informatie van Bucks medewerkers. Voor hem wordt dan steeds duidelijker dat er iets niet helemaal klopt. Achteraf bevreemd het wel dat hij niet eerder is benaderd. “Ik vind het raar dat ze pas na verschijnen van het artikel in Science en na de persconferentie aan de bel trokken. Als ze eerder naar buiten waren getreden hadden ze ons een hoop ellende kunnen besparen.”

De bom barst
In de daaropvolgende weken verschijnen er meer verhalen over de waarde van het onderzoek en de gespannen sfeer op het Eindhovense laboratorium. Er ontstaat een beeld van een autoritaire leider in de persoon van Buck die geen tegenspraak duldt van zijn gezellen, de promovendi. In een van die artikelen wordt Buck omschreven als een soort Ceausescu die zijn medewerkers tiranniseert en zelfs zou slaan.

Opgeschrikt door deze voor de universiteit onwelgevallige verhalen stelt de TU Eindhoven een onderzoekscommissie in die orde op zaken moet stellen. Deze commissie praat met de onderzoekers maar niet met Buck zelf. De conclusies in het geheime rapport zijn vernietigend. De term ‘wetenschappelijke fraude’ doet de ronde en Buck moet zijn artikel voor Science rectificeren. Niet van harte, zoals faculteits-directeur Van Mierlo zich herinnert: “Hij zei steeds ‘geef me de ruimte, ik kan het bewijzen, ik kan het aantonen.’En toen heb ik in de groep een oproep gedaan. Welke wetenschapper is nog bereid met Buck verder te werken? Nou, er bleef uiteindelijk niemand meer over en Buck stond alleen. Heel tragisch.”

Eind augustus 1990 barst de bom. Onder grote druk van zijn collega’s stemt Buck in met rectificatie van zijn artikel in het tijdschrift Science. Tegelijkertijd wordt hij ontheven uit zijn leidinggevende functies. Voor hem is dat reden om zijn alma mater de rug toe te keren. Hij gaat akkoord met een VUT-regeling die de universiteit hem aanbiedt. Hij is woedend op het bestuur dat hem in zijn ogen heeft laten vallen als een baksteen. Inmiddels is er op het AMC een andere onderzoekscommissie ingesteld die het wetenschappelijke werk van Goudsmit moet beoordelen. Die komt tot de conclusie dat er onzorgvuldig is gehandeld. Met een reprimande op zak kan Goudsmit echter wel aanblijven.

“Ik reageerde altijd te enthousiast op dingen. En onder deze omstandigheden, nu de ontwikkelingen zijn zoals ze zijn, zou ik zo’n uitspraak natuurlijk niet doen”, aldus Henk Buck. Hij was zich 15 jaar geleden niet genoeg bewust van de impact van zijn uitspraken in relatie tot zijn onderzoek. Maar spijt heeft hij niet. “Ik heb naar eer en geweten gewerkt.”

Jaap Goudsmit betreurt het dat hij Buck te weinig heeft getemperd in diens enthousiasme. En geeft toe dat hij te slordig heeft gewerkt. “We hadden een aantal controleproeven moeten doen om te kijken of die modificatie van het DNA ook inderdaad had plaatsgevonden. Wat achteraf dus niet het geval blijkt te zijn.” Het aidsvirus werd wel degelijk geremd, maar wat daaraan ten grondslag lag is tot op de dag van vandaag onduidelijk gebleven. Goudsmit concludeert: “Met die controleproeven hadden wij heel veel ellende voor het onderzoek en dus ook voor Henk Buck kunnen besparen. Nu is Henk Buck veel te hard aangepakt voor een legitiem falend onderzoek, waarbij zo te zien geen fraude is gepleegd.”