De trein naar de vrijheid (Deel 1)

Michael Gorbatsjov probeert midden jaren ’80 de Sovjet-Unie te hervormen. Met zijn politiek van ‘glasnost’ en ‘perestrojka’ wil hij het land meer economische welvaart brengen en de torenhoge kosten van het onderhoud van de satellietstaten in het Oostblok terugbrengen.

In de praktijk komt het erop neer dat landen als Polen, Hongarije en ook de DDR zelf hun broek moeten ophouden. In Polen en Hongarije wordt die politiek van harte omarmd en gaan de politieke hervormingen zelfs sneller dan in de Sovjet-Unie. Maar de oude apparatsjiks in de DDR moeten niets hebben van de nieuwlichterij uit Moskou.

Partijleider Erich Honecker ziet met lede ogen aan hoe populair zijn Russische collega is bij zijn landgenoten, die snakken naar meer vrijheid. Reden om bij zijn bezoek aan Moskou in juni 1989 te verklaren dat de Muur nog zeker 50 tot 100 jaar zal blijven voortbestaan.

Als gevolg van een overeenkomst tussen de twee Duitse regeringen is het vanaf het midden van de jaren ’80 voor DDR burgers makkelijker geworden om familie in West-Duitsland te bezoeken. Ook Katharina Rüger maakt daar gebruik van. “Maar mijn man en kinderen mochten natuurlijk niet mee. Die bleven achter als een soort onderpand, om zeker te zijn dat ik niet in West-Duitsland zou achterblijven.”

De West-Duitse regering ziet in de overeenkomst met de communistische oosterburen ook een propaganda mogelijkheid, erkent voormalig minister Rudolf Seiters. “De Oost-Duitsers zagen hoe het bij ons eruit zag in vergelijking met hun eigen land. En merkten dat er van de propaganda in de DDR bar weinig klopte.”

Katharina Rüger herinnert zich nog de eerste keer dat ze in West-Berlijn over de Kurfürstendamm liep. “Ik zag een bloemenstal vol met bloemen! Zoveel had ik er nog nooit bij elkaar gezien.”

Begin 1989 neemt het aantal aanvragen voor uitreisvisa in de DDR massaal toe. Het zijn vooral jonge mensen die de perspectiefloosheid, het onderdrukkende regime en de economische malaise beu zijn. Voormalig minister Seiters, die zich speciaal met deze thematiek moest bezighouden, vat het kort maar krachtig samen: “Ze wilden gewoon weg!”

De officiële weg via de uitreisvisa was vaak een lange weg, dat ondervindt ook de familie Rüger. “We moesten ons regelmatig melden bij de Stasi en dan uitleggen waarom we per se het land wilden verlaten. Want we woonden toch in een mooi land, hadden allebei een prima baan en voor de kinderen werd toch goed gezorgd?”

Een andere weg die al enkele jaren door sommige DDR burgers werd bewandeld, was een asielaanvraag in een West-Duitse ambassade naar keuze. In Boedapest, Warschau of Praag kwamen er zo druppelsgewijs mensen binnen die door West-Duitsland beleefd weer de deur werd gewezen, maar niet zonder een elegante oplossing. Volgens toenmalig ambassademedewerker in Praag, Hans-Joachim Weber, werden die mensen begeleid bij hun aanvraag voor een uitreisvisum in de DDR. “En de Bondsrepubliek betaalde dan een bedrag om de mensen naar het Westen te laten overkomen. Die bedragen liepen op tot bijna een ton. Het was gewoon mensenhandel!“

Christian Bürger woont in Chemnitz, niet ver van de grens met Tsjecho-Slowakije. In de zomer van ’89 trekken Oost-Duitsers traditiegetrouw naar dat land en Hongarije om er op vakantie te gaan. Bürger wil ook de grens over, maar om een andere reden.

“In 1986 werd ik veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf wegens een poging om illegaal het land uit te gaan. Ik wilde met drie vrienden de DDR uit maar één van die vrienden heeft ons toen verraden bij de Stasi. Na terugkeer uit de gevangenis was ik een outcast en wilde maar een ding: weg uit de DDR.”

Als die zomer de Hongaren de grens met Oostenrijk tijdelijk openen (en daarmee ook feitelijk het IJzeren Gordijn) stromen honderden DDR burgers naar dat land. De grens wordt kort daarna echter weer gesloten en dat leidt tot een massale vlucht naar de West-Duitse ambassade in Boedapest. Al gauw worden ook de ambassades in Warschau en Praag overspoeld met vluchtelingen.
Christian Bürger weet ongezien de grens met Tsjecho-Slowakije te passeren en komt op 21 juni in Praag. Eenmaal in Praag heeft hij nog maar een doel: de West-Duitse ambassade.

“Er stonden twee agenten bij de ambassade maar die hadden klaarblijkelijk hun rookpauze want ze letten niet op. Ik rende de poort door, het ambassadeterrein op en liep tegen een functionaris aan. Ik riep: ‘ik ben Christian Bürger, burger uit de DDR, ik wil hier asiel en ga hier niet meer weg!’”

Eind september bevinden zich inmiddels meer dan 5000 vluchtelingen in en rond de ambassade in Praag. De vaak emotionele televisiebeelden van families die over de hekken klimmen en de duizenden vluchtelingen die in tenten bivakkeren gaan de hele wereld over.

Voor de DDR is de massale uitstroom van haar burgers een pijnlijke kwestie waar een oplossing voor moet worden gevonden. De eerste handreiking die het regime doet is haar burgers in de ambassade toe te zeggen dat ze na terugkeer in de DDR kans maken op een uitreisvisum. Na zes maanden zouden ze dan het land kunnen verlaten.

Wanneer Katharina Rüger dit nieuws op televisie hoort nemen ze een dramatische beslissing. Ze pakken spullen, zogenaamd voor een korte vakantie naar Tsjecho-Slowakije en vertrekken direct met de auto naar Praag. Hun drie kinderen, die van niets weten, laten ze achter bij de grootouders.

Katharina Rüger: “We hoopten eenmaal in de ambassade de toezegging te krijgen om het land uit te mogen. Daarmee zouden we dan weer linea recta teruggaan naar huis. Maar het liep anders.” In Praag aangekomen nemen de Rügers een taxi naar de ambassade. “We kwamen aan de achterkant van de ambassade bij het hek. Daar stonden massa’s mensen die ons vroegen: willen jullie ook naar binnen? We hoefden niet eens te klimmen, al die handen achter het hek hebben ons er letterlijk overheen getild!”

Voor de vluchtelingen breekt nu een spannende tijd aan. Moeten ze terug naar de DDR, mogen ze in de ambassade blijven, of kunnen ze naar het vrije Westen?

Samenstelling en regie: Matthijs Cats
Research: Hasan Evrengün en Lizzy van Winsen
Tekst: Hasan Evrengün

Uitzending: do 16 okt 2014, 21.25 uur, NPO 2.