De trein naar de vrijheid (Deel 2)

Op 30 september 1989 houdt Hans-Dietrich Genscher, minister van Buitenlandse Zaken van West-Duitsland, een memorabele toespraak vanaf het balkon van de West-Duitse ambassade in Praag. De toeschouwers zijn de ruim 5000 DDR vluchtelingen die in de weken voorafgaand massaal zijn toegestroomd.

Zijn toespraak zal een van de beroemdste Duitse speeches worden: “Ich bin zu Ihnen gekommen, um Ihnen mitzuteilen, dass heute Ihre Ausreise..." De rest van zijn speech gaat verloren in het gejuich van de duizenden vluchtelingen, voor wie dan duidelijk wordt dat zij de ambassade mogen verlaten en op weg gaan naar de vrijheid. Volgens minister Rudolf Seiters, die diezelfde avond aan de zijde van Genscher stond, werd op dat moment de eerste steen uit de Muur getrokken. Nog geen maand later, 9 november 1989, zou de wereld niet meer hetzelfde zijn.

Met parades en veel vlagvertoon viert de DDR in Oost-Berlijn haar 40e verjaardag. Onder toeziend oog van vele communistische hoogwaardigheidsbekleders laat Erich Honecker, de partijleider van de communistische partij SED, nog één keer zien hoe succesvol de socialistische arbeiders- en boerenstaat is. Maar op de achtergrond speelt de kwestie van de Oost-Duitse vluchtelingen in de ambassade van Praag.

Rudolf Seiters, de minister die zich voor West-Duitsland speciaal belast met deze kwestie, houdt de druk op de ketel. “De vluchtelingen zijn het probleem van de DDR, niet van ons. Dat moeten zij oplossen. We hebben ze verteld dat de beelden van de ambassade in Praag de hele wereld overgaan en dat dat slechte pr is voor hun land, zeker nu ze hun 40-jarig bestaan vieren.”

De halsstarrige houding van de DDR leiding is ook Sovjet-leider Gorbatsjov een doorn in het oog. Hij ziet dat de Oost-Duitse bevolking snakt naar hervormingen en meer vrijheid. Het is in deze context dat hij tegen zijn gastheren de beroemde uitspraak doet: "Zij die te laat komen, worden bestraft door het leven."

De euforie is groot na de toespraak van Genscher. Maar wanneer hij aankondigt dat de trein naar het Westen over Oost-Duits grondgebied zal rijden raakt de stemming bedrukt. Rudolf Seiters: “In de onderhandelingen met West-Duitsland heeft Honecker bedongen dat de ‘landverraders’ voor de laatste keer door hun land moesten reizen.”

De vluchtelingen vragen zich af of hun veiligheid kan worden gewaarborgd. Als duidelijk wordt dat ambassadepersoneel en medewerkers van het West-Duitse Rode Kruis mee zullen reizen in de trein, lijken de vluchtelingen enigszins gerustgesteld.

Dat geldt niet voor Mathias en Katharina Rüger. Koud drie dagen in de ambassade staan ze voor de onmogelijke keuze: meegaan naar het Westen of terug naar de DDR. Katharina Rüger: “Iedereen juichte maar wij hebben gehuild. Want onze kinderen waren nog in de DDR. Uiteindelijk heeft men ons overgehaald toch mee te gaan met de belofte dat de kinderen ook over zouden kunnen komen.”

Diplomaat Weber begeleidt de vluchtelingen naar het station van Praag. “Met bussen werden de mensen naar het station gebracht. De stemming zat er goed in.” Ook Mathias Rüger herinnert zich de bijzondere, bijna onwerkelijke sfeer: “Op het station van Praag zag ik kleine brandjes op de trappen. Toen ik goed keek zag ik dat het Oost-Duits papiergeld was dat de mensen in de fik hadden gestoken. Dat hadden we niet meer nodig was de gedachte."

Zelfs op het station komen er nog vluchtelingen uit de DDR aan die proberen met de trein mee te kunnen. De uitkomst van de onderhandelingen is in de DDR dan ook al bekend geworden, evenals de route die de trein vanuit Praag, via Dresden en Chemnitz naar het West-Duitse Hof in Beieren zal afleggen.

Op 3 oktober bevinden zich duizenden demonstranten bij het station van Dresden. De mensen willen de treinen uit Praag zien, de vluchtelingen toejuichen of zelfs nog proberen op de treinen te springen en mee te rijden. De politie is massaal aanwezig en een confrontatie met de demonstranten blijft dan ook niet uit.

Holm Vogel is er bij. “Het was een heftige situatie. Kiosken werden in brand gestoken en geplunderd. En de politie greep keihard in. Sinds de opstand in juni 1953 had de DDR leiding niet meer zo hard ingegrepen tegen haar eigen bevolking.”

De politie weet de demonstranten te weren van de perrons en het station schoon te vegen. Ook in andere steden waar de treinen voorbij rijden worden de stations hermetisch afgesloten.

Christian Bürger zit in de laatste trein die vanuit Praag naar het Westen rijdt. “Het was een griezelige ervaring, die reis. We wisten op dat moment niet wat er gaande was in de DDR. Op geen enkel station heb ik onderweg een levend wezen gezien. Zelfs niet in de grote steden als Dresden. Dat was echt spookachtig.”

Direct nadat de eerste treinen uit Praag vertrokken stroomde de West-Duitse ambassade in Praag alweer vol met nieuwe vluchtelingen. Het hek was van de Dam, aldus Rudolf Seiters.

“Opnieuw moest de DDR toegeven en de mensen naar het Westen laten vertrekken. Daarmee werd duidelijk dat de DDR leiding de touwtjes niet meer zo strak in handen had.”

De DDR leiding trekt haar eigen conclusies en Erich Honecker wordt op 18 oktober afgezet als partijleider en vervangen door Egon Krenz. Maar ook die kan niet meer voorkomen dat de onrust in het land toeneemt.

Al bij de viering van 40 jaar DDR organiseert de oppositie haar eigen bijeenkomsten. Populair worden de demonstraties in Leipzig op maandag, waar de demonstranten met een nieuwe, opvallende leuze komen: ‘Wir bleiben hier.’ Kon de DDR leiding eerst nog de aandacht afleiden door de vluchtelingen te laten vertrekken naar het Westen, met de demonstraties in eigen land was dat niet meer mogelijk.

Holm Vogel weet dat hij na de rellen op het station van Dresden wordt gezocht door de Stasi. Na een week te hebben ondergedoken meldt hij zich bij de politie. “Ik belde ze op om te zeggen dat ik me zou aangeven. Ik had al van mijn vader gehoord dat ze ’s nachts langs waren gekomen om mij te zoeken. Ik werd gearresteerd en veroordeeld tot 2,5 jaar gevangenisstraf.”

Mathias en Katharina Rüger proberen vanuit West-Duitsland er van alles aan te doen om hun kinderen over te laten komen. “Al onze aanvragen leiden tot niets. We gingen zelfs naar de grens en probeerden grenswachten over te halen om onze kinderen door te laten. Maar dat lukte ook niet.”

Als op 9 november de Muur in Berlijn open gaat is dat wereldnieuws. Holm Vogel bereikt dat nieuws pas de volgende dag, wanneer hij zonder enige uitleg wordt vrijgelaten uit de gevangenis en terecht komt in een totaal nieuwe wereld. “Er was die avond weer een demonstratie en ik heb toen direct mijn oude spandoek opgehaald. Toen we daar liepen met ons spandoek zag ik dat onze leuze totaal achterhaald was. Je zag tekeningen van Stasi met een doodskist ernaast. Dat was een maand eerder nog totaal onmogelijk geweest!”

Een week na 9 november komen de kinderen van de familie Rüger alsnog naar het Westen. Voor Christian Bürger is het allemaal nog nauwelijks te bevatten. Een maand eerder nog kuste hij nog de West-Duitse grond van Hof. “Nu reed ik met de auto richting Berlijn en zag colonnes van honderden auto’s vanuit het oosten naar het westen rijden. De mensen toeterden, dansten en zongen. En dat alleen maar omdat ze eindelijk hun land mochten verlaten wat eerder nog verboden was. En noemt u mij nog een land waar het verboden is om je land uit te mogen, behalve dan misschien Noord-Korea.”

Samenstelling en regie: Matthijs Cats
Research: Lizzy van Winsen en Hasan Evrengün
Tekst: Hasan Evrengün

Uitzending: do 23 okt 2014, 21.25 uur, NPO 2.