Transgender Pioniers

Binnenkort hoeven transgenders die officieel van geslacht willen veranderen geen verplichte operatie meer te ondergaan. De huidige wet, ingevoerd in 1985, eist dat nog wel. Niet meer in staat zijn om kinderen te verwekken of te baren, daar ging het om. Nu wordt dit beschouwd als gedateerd, maar toen betekende de wet een hoogtepunt in de strijd om erkenning. Nederland zette zichzelf internationaal op de kaart: de staat erkende officieel transseksuelen en vergoedde bovendien de medische zorg vanuit het ziekenfonds.

Hiermee kwam een einde aan een periode van heftig verzet. Artsen die transseksuelen wilden helpen, werd verweten dat ze gezonde lichamen verminkten. Hun patiënten zouden geestelijk in de war zijn, en dus voer voor psychiaters, niet voor hormoonartsen en chirurgen. Inmiddels zijn door het Genderteam van het VU Medisch centrum zo'n 4000 transseksuelen behandeld. Wetenschappelijk is bewezen dat dit de enige remedie is: het lichaam aanpassen aan de geest, niet andersom.

Wie waren deze artsen die hun nek uitstaken, nota bene bij het gereformeerde VU-ziekenhuis? Wat betekende het voor de patiënten van toen om de eerste 'goedgekeurde' transseksuelen te zijn, en lukte het om een plek in de samenleving vinden?

Genderdysforie, of, zoals het toen heette ‘transsexisme’, was tot in de jaren '70 van de vorige eeuw niet algemeen bekend in Nederland - laat staan geaccepteerd. Veel verder dan sensationele berichtgeving kwam men niet. Verbazing en nieuwsgierigheid waren nog milde reacties; afschuw en afwijzing kwamen vaak voor. In de beeldvorming waren transseksuelen óf prostituees die het nachtleven voorzagen van een pervers randje óf psychiatrisch ernstig getroubleerde mannen. Dat er ook vrouw-naar-man transseksuelen bestonden, dus geboren meisjes, leek bijna niemand te weten.

Transseksuelen die in de jaren '60 en '70 te maken kregen met psychiaters, hadden vaak weinig goeds van hen te verwachten. Transseksualiteit stond officieel te boek als een ‘monosymptomatische psychose’. Er werd gewerkt met elektroshocks, met eindeloze therapieën. De overtuiging tot het andere geslacht te behoren moest uit het hoofd worden uitgepraat. Ondertussen zochten vooral de man-naar-vrouw transgenders hun eigen weg. Aaicha Bergamin, 81 jaar oud: “Homofiel met een trauma. Dat werd mij letterlijk verteld door een psychiater, die mij insloot in Heiloo. Op verzoek van mijn moeder. Dat het wel te genezen was, want ik was een homofiel met een trauma. Ik moest daar blijven tot ik 21 jaar oud zou zijn. De volgende dag ben ik gevlucht en naar Parijs gelift. En daar kwam ik in het nachtleven terecht.”

Transgenderpioniers als Aaicha kochten vrouwelijke hormonen op de zwarte markt. Voor geslachtsoperaties was Casablanca of Londen het aangewezen adres. Een keuze voor jezelf betekende automatisch een keuze tegen de maatschappij en een enkeltje richting outcasts. Het was vrijwel onmogelijk om een normale baan krijgen. In het onwaarschijnlijke geval dat je door collega’s werd geaccepteerd, had je nóg de juiste papieren niet.

Die niet-kloppende registratie vormde zelfs een probleem voor de Amsterdamse transvrouwen uit het cabaret of de prostitutie. Een APV (Algemene Plaatselijke Verordening) verbood namelijk ‘het zich in het openbaar vertonen in kleding van de andere kunne’. De politie greep dit aan om transseksuele prostituees lastig te vallen. Als een lolletje, een verzetje op een rustige avond.

Aaicha Bergamin onderging dit voortdurend: “Ik werd dan meegenomen door de politie, met mijn handen op mijn rug geboeid en dan werd ik ontkleed in de wachtkamer van de politie, waar allerlei politiemensen bijstonden. Mijn slipje en mijn beha werden afgenomen. Ze lachten me uit: “Kijk eens! Ze heb tieten!”

In de vroege jaren '70 trokken enkele bevlogen individuen zich de uitzichtloze positie van transgenders aan: Otto de Vaal was een hormoonarts en toxicoloog die bekend stond om zijn progressieve instelling. Hij raakte gefascineerd door transseksualiteit en werkte nauw samen met psycholoog Anton Verschoor, die verbonden was aan het VU-ziekenhuis. Samen met de advocaat Frans van der Reijt richtten ze de Nederlandse Genderstichting op, om te ijveren voor medische, psychische en juridische hulp voor transgenders. Ondertussen begon de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming, de NVSH, een zelfhulpgroep Travestie en Transseksualiteit (T&T) - elke woensdagavond op de Blauwburgwal in Amsterdam. Hier vonden veel transvrouwen voor het eerst een luisterend oor van lotgenoten.

Frans van der Reijt was een jonge advocaat, die zich verdiepte in de juridische mogelijkheden om in het bevolkingsregister de m in een v te veranderen, of andersom. “Ik ben toen gaan snuffelen in de wet en vond daar een artikel dat zogenaamde ‘misslagen’ in geboorteaktes verbeterd konden worden. Met dit wetsartikel kon een transgender een rechtszaak beginnen.

Rechters hadden vaak hun bedenkingen bij de argumentatie, maar stemden vaak uit coulance toe. Tientallen zaken werden door Van der Reijt gevoerd - en meestal gewonnen. Totdat de Hoge Raad in 1975 besloot dat dit misbruik van een wetsartikel zo niet langer kon. Een commissie ging bestuderen of een speciale wet voor geslachtswijziging gewenst was. Het zou uiteindelijk nog tien jaar duren voor het zover was. In de tussentijd was het voor transseksuelen onmogelijk om voor de wet van geslacht te veranderen.

Ondertussen zag op het VU ziekenhuis de nog jonge hormoonarts Louis Gooren voor het eerst transseksuelen op zijn spreekuur. Het was 1975. Samen met de coördinator van de polikliniek Andrologie, Jos Megens, koos hij ervoor om het spreekuur uit te breiden.
 
Gooren: "Het was totaal nieuw in de geneeskunde. In het begin was het dan ook een hap-snap beleid: hoe kunnen we deze mensen dat geven wat ze nodig hebben, en hoe kunnen we dat op een manier doen die ook acceptabel is. Ook al was de rol van de VU bij toeval ontstaan, toch kreeg de genderpoli hier langzamerhand een stevige basis."

Enkele ziekenhuisprominenten, waaronder toenmalig directeur Maats, schaarden zich achter de behandeling. Cruciaal was de rol van gerenommeerd plastisch chirurg professor Bouman. Als lid van de commissie ethiek, hamerde hij op het motto van de VU ‘Medicina Misericordiae Ministra’: de geneeskunde is de dienares der barmhartigheid. Zelf verfijnde hij de operatietechniek voor genitale geslachtsverandering. Nu hoefden de transseksuele patiënten niet meer naar het buitenland.

Ivo, in 1950 geboren als meisje, meldde zich in 1984 bij het Genderteam.
“Ik had nog nooit iemand gezien die mijn gevoelens had. Of die er uitzag zoals ik. Mijn moeder zei wel eens: "joh, je loopt als een man." Dan dacht ik: je moest eens weten hoe ik me voel aan de binnenkant."

Eind jaren '70, begin jaren '80 was er meer bekendheid gekomen voor het fenomeen transseksualiteit. Louis Gooren en Jos Megens van het Genderteam kwamen op televisie, in praatprogramma’s zoals dat van Sonja Barend en Rondom Tien. De volgende dag stond de telefoon bij de VU dan roodgloeiend. Jos Megens: “We kregen een golf van patiënten die door de eerste televisie uitzendingen dachten: dat ben ik, maar ik durf daar niet mee naar buiten te komen. Dus mannen die op het spreekuur kwamen maar die bang waren hun werk te verliezen. Die bang waren hun gezin te verliezen.”

Zo kwamen er meer patiënten die geen outcasts waren geweest, maar juist deel van de samenleving uitmaakten. Dit leidde tot andere problemen. Was een nieuw leven mogelijk met behoud van partner, kinderen en dezelfde baan? Werkgevers en collega’s wilden of konden er vaak niet mee omgaan. 

Begin jaren '80 werd de roep om erkenning steeds luider. In 1985 werd de wet op geslachtswijziging met 144 stemmen voor aangenomen. De 6 tegen kwamen van de kleine christelijke partijen.
 
De juridische kant was nu geregeld. Maar hoe zat het met de behandeling zelf? Die was niet voor iedereen toegankelijk omdat niet alle verzekeraars de kosten vergoedden. Uiteindelijk besloot de Nederlandse overheid om één lijn te trekken en nam het op in het ziekenfondspakket.

Wereldwijd nam Nederland op dit terrein duidelijk het voortouw. In 1988 werd Louis Gooren de eerste hoogleraar transseksuologie ter wereld.
Hiermee leek Nederland haar progressieve signatuur te beklinken, in ieder geval vanuit officiële zijde. De realiteit op straat is altijd nog een andere. Toch lijkt ook daar de acceptatie van transseksualiteit een stuk beter te zijn dan vroeger. Maar zoals Aaicha Bergamin zegt: “Ik heb mijn leven lang moeten vechten, eigenlijk ben ik nog steeds aan het vechten. Want er wordt nog steeds gezegd: dat is een omgebouwde kerel. Dan zit je rustig aan de bar met iemand te praten en dan wordt ie even apart geroepen: dat is een omgebouwde kerel, dat is een poot. Nog steeds! Wanneer eindigt dat?”

Samenstelling en regie: Erik Willems
Research: Alex Bakker

Uitzending: zo 8 dec 2013, 21.20 uur, Nederland 2.