De knobbel van Swaab

Honderd telefoontjes per dag, stapels dreigbrieven en tien bommeldingen. Dat is het directe effect als Dick Swaab, directeur van het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek, in 1989 bekend maakt dat de hersenen van homoseksuele en heteroseksuele mannen verschillen.

Op 4 februari 1989 verschijnt in Het Parool een artikel van Hans van Maanen. ‘Ik had een stuk gelezen in Academie Nieuws over Swaab waarin terloops werd opgemerkt wat hij gevonden had. Ik heb hem gebeld voor een interview.’ Het resultaat is een artikel genaamd Het Brein Achter De Homoseksualiteit. De strekking: Professor Dick Swaab, vermaard hersenonderzoeker, heeft ontdekt dat een bepaald deel van de hypothalamus bij homoseksuelen duidelijk groter is dan bij heteroseksuelen. De hypothalamus is een centraal onderdeel van de hersenen dat zaken regelt als lichaamstemperatuur, honger en dorst, seksuele drift, groei en agressie. Swaab doet zijn ontdekking bij toeval als hij 15 aan aids overleden patiënten onderzoekt. Het is een doorbraak want tot dan toe wordt gedacht dat je homo wordt door de de omgeving waarin je opgroeit.

Nog diezelfde avond zit Swaab in het NOS-journaal aan tafel bij Maartje van Weegen. Zij vraagt of er nu een pil zal komen tegen homoseksualiteit. Na deze uitzending barst de rel los. In de komende dagen verschijnen maar liefst 300 berichten en artikelen in dag-en weekbladen. ‘COC ‘verbijsterd’ over onderzoek hersencellen’ kopt NRC Handelsblad. Het COC vindt bij monde van Kees Spanjer de onderzoeksgroep van 15 overleden aidspatiënten te beperkt. Bovendien is hem het nut van een onderzoek naar de mogelijke biologische oorzaken van homoseksualiteit niet duidelijk. Henk Krol van de Gay Krant maakt zich zorgen dat homoseksualiteit zal worden teruggebracht tot een hersenafwijking. Bovendien stelt hij dat homoseksualiteit net zo normaal is als heteroseksualiteit. Onderzoek naar het ontstaan is overbodig. ‘Je vraagt je ook niet af waar baardgroei bij mannen vandaan komt. Die vraag wordt alleen gesteld als het om vrouwen gaat en dan uitsluitend met de bedoeling om er iets aan te doen,‘ aldus Krol in een artikel in het Haarlems Dagblad.

PPR-kamerlid Peter Lankhorst stelt vragen aan minister Deetman van Onderwijs & Wetenschap naar aanleiding van de ontdekking van Swaab. Vindt de minister het wetenschappelijk verantwoord dat op grond van onderzoek naar 15 overleden aidspatiënten conclusies worden getrokken over de oorzaak van homoseksualiteit? Ook wil hij weten of de minister vindt dat Swaab voldoende zorgvuldigheid in acht heeft genomen bij de presentatie van zijn theorievorming over homoseksualiteit. Verder vraagt hij zich af of de minister de mening deelt dat de ‘eenzijdige medische theorievorming’ van Swaab het gevaar inhoudt dat homoseksualiteit weer louter als een medische afwijking wordt gebrandmerkt. Twee weken later zal de minister antwoorden dat Swaab wel degelijk wetenschappelijk zorgvuldig heeft gehandeld. Verder stelt Deetman dat een minster van wetenschappen geen oordeel geeft over de wetenschappelijkheid van onderzoek.

Eén van de felste reacties komt van Rob Tielman, de voorzitter van Homostudies in Utrecht. Hij reageert met een artikel in Het Parool van 8 februari. Tielman vindt het onkies dat Swaab 15 overleden aidspatiënten heeft onderzocht terwijl die hun lichaam ter beschikking stelden voor aidsonderzoek. Hij vreest dat op deze manier homoseksuele patiënten hun lichaam niet meer ter beschikking aan de wetenschap zullen stellen. Onderzoek naar het ontstaan van homoseksualiteit heeft eeuwenlang uitsluitend in het teken gestaan van de veronderstelling dat het een te genezen ziekte zou zijn. Het is volgens hem dan ook goed te begrijpen dat homoseksuele mannen en vrouwen er niet gerust op zijn als het medisch denken weer op homoseksualiteit wordt toegepast. Hij begrijpt ook niet waar die belangstelling voor het ontstaan van homoseksualiteit vandaan komt. Die is er toch ook niet voor het ontstaan van heteroseksualiteit? Tielman vindt dat het onderzoek van Swaab snel moet worden besproken in de ethische commissie van de nationale Commissie Aidsbestrijding. In Avro’s Televizier vergelijkt Tielman het onderzoek van Swaab met onderzoek naar verschillen tussen joden en niet-joden.

Dezelfde dag weidt Stephan Sanders zijn column in De Groene aan de kwestie onder de titel ‘De Knobbel van Swaab en de Hobbel van Tielman.’ Hij vindt de vraag naar het nut van Swaabs onderzoek, ‘in deze tijd van aids’, zoals Tielman eraan toevoegt, volstrekt irrelevant. Een onderzoek is een speurtocht: wie al weet wat hij wil vinden, kan zich de moeite besparen, schrijft hij. Aan de andere kant vraagt hij zich af welke homoseksualiteit Swaab op het oog heeft. Wanneer is sprake van homoseksualiteit? Wanneer iemand het vaak met een seksegenoot doet? Of dat onbewust verlangt te doen?

Theo van der Meer, historicus, reageert op het onderzoek van Swaab in De Volkskrant van 11 februari. Hij vraagt zich af of er überhaupt seksuele geaardheden bestaan. De verlangens en feitelijke seksuele gedragingen van mensen zijn volgens hem veel diffuser dan medische begrippen als seksuele geaardheid doen vermoeden.

Dick Swaab zelf verbaast zich over de felle reacties. Zijn bevindingen hebben in de internationale bladen lang niet zoveel stof doen opwaaien. Hij benadrukt nog eens dat hij alleen maar iets ontdekt heeft. Hij gelooft niet dat homoseksualiteit een keuze is. Toch valt de ophef wel te begrijpen.

De eerste Nederlandse aidspatiënt wordt in april 1982 opgenomen in het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. Hij overlijdt een maand later. In 1984 wordt het virus dat aids veroorzaakt voor het eerst ontdekt door het Institut Pasteur in Parijs. Bange tijden breken aan voor de homogemeenschap. Omdat in het begin negen van de tien patiënten homo is en 98 % van de patiënten man, is er weer een reden voor stigmatisering van deze groep. In de meeste gevallen kent de ziekte een dodelijke afloop. Stephan Sanders: ‘Er was in die tijd veel angst voor aids. Maar de stigmatisering die Swaabs ontdekking zou veroorzaken, daar is niets van terecht gekomen. De homo’s zijn niet in een getto terechtgekomen. Er is geen maatschappelijke backlash opgetreden. Maar de angst is wel voorstelbaar.’

Aids kwam in een tijd dat de emancipatie van de homo’s nou juist zo lekker liep. In de jaren ‘80 is de homo-emancipatie zo’n twintig jaar op streek. De Algemene Wet Gelijke Behandeling bijvoorbeeld wordt mede door de homobeweging voorbereidt. Daarin moet geregeld worden dat discriminatie op alle gronden, waaronder ook seksuele geaardheid, verboden wordt. Met deze wet worden homo’s eindelijk gelijk gesteld aan hetero’s op allerlei gebied. Zo is het bijvoorbeeld tot dan toe verboden voor homoparen om kinderen te adopteren. In 1994 wordt de AWGB van kracht.

Het was echter geenszins zo dat de homobeweging een uniforme groep vormde. ‘In de jaren ’80 had je tegenovergestelde ideeën in de homowereld’, vertelt Stephan Sanders. ‘Je had de Rooie Flikkers die zich afzetten tegen de integratiepolitiek van het COC. Je had de Amsterdamse school die af wilde van het etiket, het hokje. Dan had je de Utrechtse school, de softe school, waartoe ook Tielman behoorde. Zij benaderden homo’s als een beschermde diersoort.’ Volgens Sanders stond Swaab daar helemaal los van. Hij deed onderzoek naar iets anders, ontdekte iets. Hij gaf met heel veel nuance aan dat hij nog niet precies wist wat het betekende wat hij had gevonden, maar dat het een mogelijke indicator kon zijn. Hij hield daarbij allerlei slagen om de arm. Het stond helemaal buiten de discussies over homo´s, en was een ontdekking over het homobrein. ‘Maar daar mag niemand iets over zeggen, behalve mensen uit de homowereld,’ aldus Sanders. Een groot deel van de homobeweging zit dus totaal niet te wachten op de bevindingen van Swaab. Die kan zich beter richten op onderzoek naar aids, vinden velen.

Tielman denkt achteraf dat de toon gezet werd in de NOS-journaal met de vraag van Maartje van Weegen naar een pil tegen homoseksualiteit. ‘Dick Swaab reageerde er niet adequaat op. Daardoor werd dat hele onderzoek van hem in een verkeerde context geplaatst. Die van: homoseksualiteit is een ziekte, we zijn bezig om er een pil voor te ontwikkelen.’

Ook Theo van der Meer denkt dat Swaab indertijd op het Journaal niet genoeg tegenwicht heeft geboden. ‘Er was een groot verschil tussen wat ik ’s middags in Het Parool had gelezen en wat er ’s avonds op het nieuws werd gezegd. Bovendien moet je dit soort onderzoek zien in een bepaalde traditie van medisch onderzoek naar homoseksualiteit en eigenlijk is de bedoeling van al dat onderzoek om homo’s te genezen.’

‘Er werden indertijd meteen een link gelegd met de Tweede Wereldoorlog. Wat je ook niet moet vergeten is dat we net de zaak Buikhuisen gehad hadden. Hij had geprobeerd vast te stellen of er bij criminelen iets in het brein te vinden zou zijn. Maar hij werd wetenschappelijk helemaal afgeschreven,’ zegt Stephan Sanders terugkijkend op de rel rondom Swaab. Tielman’s argument dat Swaabs onderzoek geen nut had in tijden van aids is onzinnig volgens Sanders. Waarom zou je dan nog archeologisch graafwerk doen, of onderzoek naar tandvleesontsteking, in tijden van aids? Hij vindt niet dat Swaab voorzichtiger had moeten omgaan met de media.

Swaab vertelt dat er na de publicatie van het stuk van Van Maanen wekenlang telefoonterreur was, een bommelding, een demonstratie voor zijn huis in Amstelveen, en dreigbrieven. ‘Ik kreeg post van mensen die mij nazi noemden en vertelden dat ze me kwamen vermoorden. Ik dacht toen dat je in Nederland vrij kunt spreken over alle aspecten van seksueel gedrag. En daar heb ik me in vergist.’

Tekst en research: Hannah Dogger
Samenstelling en regie: Yaèl Koren

Met dank aan:
Gemeentearchief Rotterdam