Tussen hoop en vrees

Nederland in de jaren dertig
“Onze tijd is een ongemeen moeilijke,” sprak minister-president Hendrikus Colijn in de zomer van 1935 voor de radio en hij vervolgde: “Het nu levend geslacht dat grotendeels opgegroeid is in dagen van voorspoed en dat nu te staan komt voor nijpende zorgen en soms nog erger, kromt zich onder den tegenspoed en ziet vaak geen uitkomst.”

1935, het decennium is halverwege en de economische crisis heeft Nederland al vijf jaar in zijn greep; de NSB haalt 8% van de stemmen bij de Provinciale Statenverkiezingen; Hitler is Rijkskanselier in Duitsland; Mussolini valt Abessinië binnen; het derde kabinet Colijn treedt aan. 

Crisis is het woord dat eerst opkomt bij de jaren ’30 van de vorige eeuw. En dat is niet zo gek. Honderdduizenden werklozen op een bevolking van acht miljoen zielen. De helft van de mannen die kon werken, was in dat decennium enige tijd werkloos.

Maar het beeld is met alleen aandacht voor de economische problemen natuurlijk niet compleet. Er was ook vooruitgang. Allerlei huishoudelijke apparaten raakten in zwang: het scheerapparaat, de stofzuiger, het gasfornuis. Op straat werd het steeds drukker door een toenemend aantal auto’s. Steeds meer mensen kregen radio en telefoon. Daarnaast worden die jaren ook gekenmerkt door de opkomst van fascisme: Mussolini in Italië, Hitler in Duitsland en bij ons werd de NSB opgericht.

In een extra lange uitzending geeft Andere Tijden een beeld van de jaren ’30. Ruim drie kwartier uitsluitend archiefmateriaal: stomme film, geluidsfilm, radiofragmenten, muziek.

Het beeldmateriaal is overvloedig. Soms met geluid, de geluidsfilm wordt eind jaren ’20 uitgevonden en in de jaren ’30 steeds vaker toegepast. Er bestaat een Polygoon-filmpje uit 1931 waarin de voorzitter van de Nederlandse Bioscoopbond, de heer D. Hamburger jr., spreekt over de voordelen van de komst van de geluidsfilm. Hij doet dat - in onze ogen - zeer houterig en zoals algemeen in de beginjaren van de geluidsfilm gebruikt de spreker lange schrijfzinnen, met veel bijzinnen. Polygoon maakte ook films in opdracht. Ook uit 1931, maar dan zonder geluid een film van 16 minuten onder de wervende titel “Heit ze er in!”. Het is een propagandafilm gemaakt in opdracht van de SDAP. De socialisten willen de kijker opwekken op de partij te stemmen bij de komende gemeenteraadsverkiezingen. Na shots van oude arbeiderswoningen volgt meteen een beeld van een optocht van de SDAP en een close van een stembiljet. Tegen het einde worden mooie nieuwe woningen getoond en weer gevolgd door dat stembiljet.

Radio was populair en de omroepen kwamen op. De NCRV gaf Polygoon de opdracht een film te maken. Een omroeper kondigt aan dat de NCRV opnamen zal laten zien van het defilé ter gelegenheid van het 35 jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina in 1933. Hij zegt er met nadruk bij dat in die optocht voor het staatshoofd : “de vlaggen van de NCRV geen slecht figuur maken.” Deze mededeling wordt gevolgd door het wegvallen van het geluid. Het beeld bestaat ineens uit foto’s van de koninklijke familie.

Overigens lijkt Polygoon geen enkele opdracht uit de weg te gaan. In 1936 wordt de film “Hou Zee!” vervaardigd, een propagandafilm van de NSB. De overtuigingskracht van de film werd ook ontdekt door de overheid. In een film uit 1934 wordt in beeld en commentaar getoond hoe de werkverschaffing functioneert. Mannen die eerst werkloos op straat rondhingen, gaan nu per trein naar een werkproject. In de tweede acte van deze film zien we hoe minister Slingenberg zijn agenda trekt en zich bereid verklaart de werkverschaffing van nabij te gaan bestuderen. En in de derde en laatste acte wordt de Afsluitdijk gedicht en verschijnt in beeld de tekst: De regering doet wat zij kan!

Naast die professionele films zijn ook amateurfilms bewaard gebleven. Bemiddelde amateurfilmers stopten zelfs kleurenfilm in hun camera’s. Ook nog maar net uitgevonden. En Vaak schokkerig, maar soms ook met opmerkelijk vaste hand filmt vader, want die zal het wel geweest zijn, de verrichtingen van zijn kinderen op de schaatsvijver, het gezeul met strandstoelen bij Bloemendaal aan Zee, of de moedige stapjes van zijn eerst geborene.

Hieronder volgen 10 beelden, die samen kenmerkend zijn voor de jaren ’30.

Minister-president
Dit is het enige kleurenbeeld van deze politicus. Waarschijnlijk geschoten in 1938 bij de viering van het 40 jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. Colijn komt samen met zijn vrouw uit de Nieuwe Kerk in Amsterdam uit en probeert de knelling van de boord van zijn uniform te verlichten.

Colijn geldt als een streng politicus, de man van de ‘aanpassingspolitiek’. Aanpassen aan de omstandigheden betekende vaak het verlagen van de uitkeringen om de begroting sluitend te houden. Niettemin gaf de regering in de loop der jaren honderden miljoenen guldens aan uit aan steun, aan werkverschaffingsprojecten en aan de boeren. In de begrotingen van die jaren zijn die bedragen moeilijk terug te vinden. Het heeft er dan ook alle schijn van dat Colijn strenger in de leer leek, dan hij in werkelijkheid was.

Het koningshuis
In 1933 was prinses Juliana 24 jaar. Zij riep het Nederlandse volk op gul te geven bij de collecte voor de werklozen. Het was voor het eerst dat een lid van het koninklijk huis optrad voor de geluidsfilm. Ze spreekt in schrijftaal en aan het eind wordt het simpelweg wartaal: “Ik eindig tenslotte met de wens dat gij die deze geluidsfilm hoort en ziet, dat ons volk met de voldoening die hierbij mogelijk is, terug zal kunnen zien op de nationale inzameling tot beloning van hen die er de omvangrijke uitvoering van verrichten en tot de dankbaarheid van degenen die het allerzwaarst lijden onder de algemene nood.”

Bij het uitspreken heft Juliana een paar haar hoofd naar boven, alsof ze steun zoekt bij een hogere macht en let dan even niet op de tekst op haar papier. Vandaar wellicht.

Steunkantoor te Harlingen
Een man tikt aan zijn pet. Rechts is nog net een ambtenaar te zien en de omlijsting van een loket. De plek is het steunkantoor in Harlingen. Officieel heet het “het gemeentelijk bureau voor maatschappelijk hulpbetoon”. Open van 8 uur tot 12.30 uur. Des middag gesloten, behalve voor zeer spoedeischende gevallen, aldus het aanplakbord. Wie is de man die aan zijn pet tikt? Dat kunnen we opzoeken. Er bestaat een gedetailleerde beschrijving van de film. Citaat: “Wij krijgen dan nog een kijkje aan den binnenkant van het loket, waar wij zien hoe de kassier den ouden H.v.d.Molen uitbetaalt. De oude man kijkt alleen naar beneden en de Heer Hilarius (dat is de kassier, GvR) tracht hem naar de camera te laten kijken, maar v.d.Molen is doof. Hoewel hij het niet begrijpt, lukt de manoeuvre toch en hij kijkt op, waardoor zijn gezicht nog even te zien komt.” Die steun bedroeg niet veel. Een gezin met twee kinderen kreeg in Amsterdam zo’n 12 gulden per week. Dat is ruim 5 euro. In de provincie was het vaak lager.

De film Pierement toont een gracht in Amsterdam aan het begin van de jaren ’30. De gracht is leeg een doods. Dan komt het orgel en het wordt een levendig. Mensen dansen zelfs op straat. Dat wil zeggen: vrouwen dansen met elkaar. En daartussen deze vrouw. Ze kijkt een moment recht de camera in. Haar blik is niet vrolijk. Veeleer een mengeling van treurnis en angst.

De kleine Jan Coster gaat naar bed. Vader legt zijn tijdschrift weg en geeft hem een zoen op de wang. “Welterusten pappa,” zegt Jan. “Dag, mijn jongen,” zegt vader. Moeder lijkt Jan een beetje naar vader te duwen. Dit beeld komt uit een speelfilm, gemaakt in opdracht van de NCRV. Het is het verhaal van Jantje uit Katwijk, die droomt van een baan op zee. Dat lukt, Jan wordt matroos. Maar helaas leidt hij een losbandig bestaan. Hij gaat roken, bezoekt cafés, drinkt alcohol en vergeet zijn christelijke achtergrond. Dan krijgt hij een ongeluk en komt terecht in het ziekenhuis van Algiers. En daar luistert hij in zijn ziekbed naar de Nederlandse radio. Het is de NCRV. Jan ziet plots weer het gelukkige gezin van vroeger voor zich. Hij ziet zijn moeder, die zorgzaam kijkt. Hij ziet zichzelf als kind, die voor zijn bedje knielt om te bidden. Dan komt Jan tot inkeer en gaat lezen in de bijbel die op het nachtkastje ligt. De NCRV-radio heeft zijn zegenrijke arbeid verricht.

Dit beeld komt uit de collectie van het Smalfilmmuseum. We zien de familie Kuyck. Ze wonen in Bloemendaal en zijn per fiets de Zeeweg afgereden naar het strand. Een hele uitrusting hebben ze meegenomen: strandstoelen, parasols, eten en drinken. Dochter prikt hier de parasol in het zand, moeder kijkt toe. Wouter Gerhard Kuyck was directeur van de Nederlandsche Telegraaf Maatschappij Radio Holland. Hij had veel belangstelling voor de filmkunst en filmde zelf ook. Dat werk levert een prachtig beeld op van een familie in goeden doen.

Dit beeld is niet eens zo heel specifiek voor de jaren ’30. Misschien eigenlijk wel helemaal niet. De maaimachine gaat verscholen achter de twee trekpaarden. Het goudgeel van het gewas en het blauw met wit van de lucht levert een Hollands beeld op van vele eeuwen. Straks komt er een jonge vrouw op de fiets door de akker. Zij brengt het middageten. In het veld wordt er gegeten. De zon schijnt, zorgen lijken ver weg.

NSB
De leider van de Nationaal Socialistische Beweging liet zich in de film “Hou Zee” kennen als een kordaat man die snel af wil van de democratie. Staande voor de grote lap met de letters NSB zegt hij: “Wij moeten het leren begrijpen dat de dreigende ondergang een gevolg is van de democratie, de verdeling van een volk in tientallen partijen. Wij moeten het leren begrijpen dat het vecht tegen zichzelf, dat dat waanzin is en dat dat onherroepelijk tot een ondergang moet en zal leiden.” Mussert kijkt recht in de camera. Aan het eind van zijn toespraak laat hij zich toejuichen, totdat hij het genoeg vindt en met een resoluut gebaar van de leider verstomt het geluid.

Armoede
“De Steeg” is een documentaire film van 13 minuten, gemaakt in 1932. Het begint met beelden van het moderne stadsleven: auto’s, de nieuwe Bijenkorf van Rotterdam en dan gaat de camera naar het plaveisel en zweeft zo een nauwe steeg binnen, waar het heel wat minder mooi is. Het vuil ligt op straat, een man hangt een tot op de draad versleten onderbroek met lange pijpen uit het raam. Een zwangere vrouw met dikke wallen onder haar ogen kijkt onverschillig naar de camera. En twee kinderen, een kleuter en een peuter, kijken om en lopen dan weg. Een hartverscheurend beeld waarin alle treurnis samengevat wordt.

Koningin Wilhelmina wuift. Het is 1933 en ze regeert ze al 35 jaar. Het beeld komt uit een Polygoonfilm, die de NCRV-omroeper van het begin van dit stuk al aankondigde. Wilhelmina wuift op een karakteristieke manier. Het is geen zwaaien naar het volk, het lijkt meer dat zich koelte toewappert. Naast haar prinses Juliana en achter haar buigt een man met het programmaboekje in de hand zich voorover. Over enkele ogenblikken zal Wilhelmina opstaan en het volk bedanken voor het prachtige defilé.
Zes jaar later, in augustus 1939, een paar dagen voordat Duitsland Polen binnenvalt en de Tweede Wereldoorlog begint, zegt Wilhelmina nog te geloven in de Nederlandse neutraliteit. Het Nederlandse leger is gemobiliseerd en de koningin sprrekt het volk via de radio toe: “Landgenoten, de toestand is ernstig in dien zin dat helaas rekening moet worden gehouden met de mogelijkheid dat een conflict zal uitbreken. Mocht deze afschuwelijke mogelijkheid werkelijkheid worden, dan zal Nederland in dat conflict een strikte onzijdigheid in acht nemen en handhaven.”

In de film is de volgende muziek gebruikt:

- Happy Feet, Paul Whiteman
- Zuhälterballade, Kurt Weill, uitgevoerd door Dreigroschenoper-band
- Hebrides Overture, Felix Mendelssohn, uitgevoerd door NBC Symphony Orchestra
- Perdidio, Duke Ellington
- Ya gotta know how to love, Jack Hylton and his Orchestra
- Morgen gaat het beter, Willy Derby
- The Bouncing Ball, Paul Whiteman
- Sostenuto, Hanna Jaszyk
- Makin' Whoopee, Paul Whiteman
- Rats, Kuch en Bonen, Lou Bandy