Herinneringen aan de Muur (3)

Bij Babelsberg ging de grens tussen Oost- en West-Berlijn door het midden van de Griebnitzsee. Patrouillerende boten waren niet voldoende om de grens te bewaken en daarom werd de Muur aan de oever doorgetrokken. Ten oosten van Babelsberg staat nog een overblijfsel met een gedenkkruis aan het water.

Ik wil vanaf hier over de voormalige grensstrook langs de oever fietsen, maar stuit op een wegversperring. Na de val van de Muur werd de voormalige DDR grensstrook een aangenaam pad langs het water voor wandelaars en joggers, maar in de laatste jaren hebben rijke villabewoners delen van dit pad opgekocht en is het niet meer vrij toegankelijk, vertelt een bewoonster. Ik moet door het dorp achter de grote villa’s met hun verworven privé zicht op de Griebnitzsee langs. De sfeer in het dorp lijkt er niet beter op te zijn geworden, want overal hangen spandoeken met: “Freies Ufer!” Maar het kwaad is al geschied, ben ik bang.

Waar de Griebnitzsee overgaat in de Glienickersee kwam de grens weer even aan land om het dorpje Klein Glienicke bij het Oosten te houden. Het aangrenzende Volkspark Klein Glienicke belandde in West-Berlijn. Een ouder echtpaar bestudeert het informatiebord waarop aangegeven staat waar de Muur precies liep. Meneer en mevrouw Lilge blijken uit de buurt van Dresden te komen, maar hebben elkaar in de jaren 50 hier aan de overkant van Klein Glienicke, in Babelsberg ontmoet. Ze volgden er beide een opleiding. Glunderend vertelt mevrouw Lilge dat ze vijftig jaar geleden trouwden, een paar dagen voor de bouw van de Muur, en dat ze dit jaar dus hun gouden huwelijk vieren.

Mevrouw Lilge woonde destijds in de Sovjet sector van Berlijn en nam regelmatig de S-bahn naar haar opleiding in Babelsberg. “Officieel moest ik een omweg maken om in mijn eigen sector te blijven, maar meestal ging ik gewoon recht door de stad want dat was een stuk sneller”, vertelt mevrouw Lilge. Ze begaf zich vaker buiten de Sovjet sector en vertelt over een bezoek aan een groot warenhuis midden in de stad met een stel vriendinnen van de opleiding. “We kochten petticoats die toen in de mode waren, waardoor onze rokken mooi wijd stonden. Zo konden we spullen uit het Westen onder onze rokken verstoppen en meenemen over de grens bij het bahnhof Griebnitzsee. De grenssoldaten hebben het niet ontdekt,” zegt ze met een grote grijns. 

De ingrijpende gebeurtenissen van 12 op 13 augustus 1961 kwamen ook voor meneer en mevrouw Lilge onverwacht. Persoonlijk werden ze niet hard getroffen, omdat ze uit het Oosten kwamen. Maar mevrouw Lilge herinnert zich nog goed de huilende medestudenten uit andere sectoren van Berlijn die niet meer terug naar huis konden. “Dat was erg bitter”, zegt ze.  

Een half jaar na de komst van de Muur liet het pas getrouwde stel Berlijn achter zich en verhuisde naar de regio Saksen. De Lilge’s vertellen lovend over hun leven in Oost-Duitsland. Meneer Lilge werkte als radarspecialist voor de Nationale Volks Armee van de DDR en mevrouw Lilge in de kinderopvang. “We hadden allemaal werk en werden niet onderdrukt”, stelt meneer Lilge. “Ook hadden we bijvoorbeeld geen daklozen, want iedereen werd geholpen om mee te blijven doen in de maatschappij.”

Een man die langs wandelt met zijn hond vangt blijkbaar een paar woorden op van meneer Lilge en roept wat verhit van een afstandje: “En er was zeker ook geen Stasi!” Lilge wil wat terugroepen maar zijn vrouw pakt hem bij zijn arm en sust glimlachend de situatie. De man met de hond is binnen de kortste keren verdwenen. “De DDR was niet alleen Stasi”, zegt Lilge tegen mij, “dat was maar een klein onderdeel ervan.” Recht voor mijn neus werd daar op straat in Klein Glienicke de spanning concreet die blijkbaar nog altijd aanwezig is tussen de Duitsers en hun verschillende herinneringen aan de opdeling van hun land.

Na de ontmoeting met het echtpaar ben ik in tweestrijd. Ik vraag me opnieuw af of het leven in de DDR wellicht inderdaad niet zo slecht was als ik altijd dacht. Maar door de aanvaring tussen de man met de hond en de Lilge’s bedenk ik me ook dat ik me misschien wel heel makkelijk voor de gek laat houden door de voormalige Oost-Duitsers. De man met de hond schudde me weer even wakker. De DDR was een systeem van wantrouwen waarin geen ruimte was voor eigen meningen of eigen ideeën. Zullen de voormalige Oost-Duitsers anno 2011 nog altijd het mooie riedeltje opzeggen dat hun ooit is geleerd? Toch stralen de Lilge’s oprechte tevredenheid uit over hun leven onder het DDR bewind en vieren ze als een jong verliefd stel hun gouden huwelijk dit jaar.

Mijn volgende stop is de Glienicker Brücke, een brug over de Jungfernsee tussen de voormalige Sovjet- en Amerikaanse sector. Het was de perfecte plek voor de geheime diensten van beide partijen om gearresteerde spionnen uit te wisselen. De eerste paar keer gebeurde dit in het diepste geheim, maar in 1986 vond de uitruil van de bekende Sovjet-dissident Anatoli Sjtsjaranski in alle openheid plaats en werd volop gefilmd en gefotografeerd.

De Glienicker Brücke werd op 10 november 1989 het symbool van de val van de Muur een dag eerder. In een lange colonne kwamen de DDR-burgers te voet of met hun Trabantjes voor het eerst sinds 1953 de brug over. Aan de overkant kregen ze van huilende West-Berlijners bloemen aangereikt. De beelden gingen de hele wereld over, en een plaquette aan de brug herinnert nog aan die dag.

Voor de brug ga ik het Volkspark Klein Glienicke in op zoek naar het aanlegpunt voor de watertaxi. Met deze boot steek ik binnen tien minuten Jungfernsee over naar Sacrow en passeer ik de voormalige grens die ook hier recht door het meer liep. De prachtige Sacrower Heilandskirche staat midden in het groen aan het water. Minder idyllisch moet deze plek eruit hebben gezien toen de Muur aan beide zijden tegen de toren van de kerk stond aangebouwd. 28 jaar lang vond hier geen kerkdienst plaats. Een lange geasfalteerde weg door het groen voert vervolgens naar Kladow. Vlak voor dit dorp klom de grens het land weer op door een dicht dennenbos richting Gross Glienicke. Hier lijken alle huizen in de laatste tien jaar te zijn gebouwd. Grote moderne villa’s met nette aangelegde tuinen staan rondom het Gross Glienicke meer waar de grens wederom door het water verliep.

Vanaf een strandje aan het Gross Glienicker meer komt een kwieke oude dame aanwandelen. De 83-jarige Hildegard Bacinski blijkt in de ochtend met de auto vanuit Hannover te zijn gekomen en besloot voordat ze naar huis ging een duik te nemen in het Gross Glienicker meer. “In de jaren 30 nam mijn vader me hier al mee naartoe om te zwemmen”, vertelt ze, “maar vanaf de jaren 60 was het niet meer toegankelijk, omdat de grens midden door het water liep.”

Ze vertelt dat er midden in het meer boeien lagen die de grens aangaven, maar dat er ook een Muur langs de waterkant kwam te staan. “In het begin waren er nog mensen die het erop waagden een duik te nemen. Maar als ze werden ontdekt door de grenspolitie, werden ze zonder pardon uit het water gehaald en in hun zwembroek afgevoerd naar Postsdam. Verschrikkelijk was het.” Mevrouw Bacinski blijkt niet in Gross Glienicke te wonen, maar in Staaken, het dorp waar ik vandaag mijn route zal beëindigen. Ook in dit dorp ontstond een bijzondere situatie na de komst van de Muur, waarover Bacinski me alles wil vertellen. We spreken af voor later in de middag.
 

In het noorden van Gross Glienicke ga ik op zoek naar de plek op een foto uit 1961, waarop de Muur pontificaal tegen een huis in de Gutsstrasse is aangebouwd. In het onderschrift las ik al dat de rechterkant van het huis, aan DDR-zijde, in 1962 is afgebroken en dat in de jaren daarna de linkerkant er ook aan moest geloven. Toch hoop ik de plek en een stukje geschiedenis hierover terug te vinden, maar de moed zakt me al gauw in de schoenen. Vakantiegangers bevolken de straat en ik vind niemand die me meer kan vertellen over deze plek.

Wel staat hier langs de weg nog een klein overblijfsel van de Muur, maar ik vrees dat velen zich hier afvragen waarom dat lelijke stuk beton in de berm staat. Of dat ze het niet eens zien staan. Een beetje teleurgesteld vervolg ik dan maar mijn weg richting Staaken langs de prachtige zogenaamde ‘Rieselfelder’, waterzuiveringsvelden, en door het natuurreservaat Hahneberg, waar treffend op en informatiebord staat geschreven: ‘Der ehemaligen Todesstreifen wird grün’ oftewel ‘Het voormalige sperrgebied wordt groen’. Hier leven ondertussen veel bijzondere dieren- en plantensoorten.

Na het stuk natuur kom ik bij de voormalige grensovergang Heerstrasse in Staaken. Vlak naast de voormalige grensovergang veegt Gisela Zea het pad aan. Ze heeft hier sinds halverwege jaren 70 een tuin. “Toen was het hier een stuk rustiger met het verkeer!” beklaagt ze zich. Een onophoudelijke stroom auto’s komt inderdaad over de voormalige grensovergang voorbij.

Vanwege het werk van haar man bij Siemens kwam de toen 21-jarige Zea in 1970 van een dorpje bij Neurenberg naar West-Berlijn. Ze kreeg met haar man een huis toegewezen in Staaken, vlakbij de Muur. “We landden op Tempelhof, doorkruisten met de U-bahn de hele stad en kwamen toen aan in Staaken. Ik zag overal industrie en dacht; o, jee waar kom ik nu terecht?!” De Muur lijkt tijdens haar aankomst in Berlijn maar ook in de jaren daarna weinig indruk te hebben gemaakt op haar. “We hadden helemaal geen bekenden in het Oosten, dus raakte het ons niet,” verklaart ze. Uiteindelijk beviel het leven in Staaken haar heel goed en is ze altijd gebleven, zegt ze.

Aan de overkant van de drukke autoweg wacht mevrouw Bacinski me op. Haar ontmoette ik eerder op de dag bij het Gross Glienicke meer. Ze neemt me mee langs de belangrijke plekken in Staaken en vertelt ondertussen de geschiedenis van het dorp. Staaken was de klos toen de Britten een deel van het dorp inruilden bij de Sovjets voor een langere start- en landingsbaan bij vliegveld Gatow. Op 1 februari 1951 werd West-Staaken door de Sovjets bezet en kwam er vlakbij de  dorpskerk een slagboom die de grens aangaf tussen de Britse- en de Sovjet sector. Bacinski woonde met haar ouders en twee zusjes nog net in het Britse gedeelte en zoals ik eerder langs de Mauerweg heb gehoord zegt mevrouw Bacinski: “Godzijdank, in het Westen!”

Ondanks de grens midden in het dorp was de sfeer in de jaren na 1951 nog redelijk ontspannen. Op een privé foto van mevrouw Bacinski uit 1953 poseren zij en haar twee zusjes bij de slagboom vlakbij hun huis. Op de achtergrond is de Britse grenspolitie zichtbaar.

Toch besloten veel families die in de Sovjet sector van Staaken waren beland hun huizen te verlaten. “Veel bekenden zijn in 1951 al vertrokken naar Spandau”, zegt Bacinski. Ze hebben de situatie goed aangevoeld, want tien jaar later ging midden in Staaken de grens definitief op slot. De dorpskerk bevond zich op de grensstrook en was niet meer te bereiken. Bacinski moest met haar ouders en zusjes vanaf toen voor de kerkdienst naar een kerk in Spandau. 

De kerk bleef behouden, maar veel huizen in Staaken moesten plaatsmaken voor de Muur en brede grensstrook. Bacinski wijst naar het gebouw tegenover de kerk. “Daar stond nog een groot deel aan vast, de danszaal, waar we altijd gingen dansen.” En ook een klein eindje verderop langs de Nennhauser Damm is anno 2011 nog altijd een lege groenstrook, terwijl oude foto’s huizen laten zien.

Mevrouw Bacinski kan met niet vertellen wat er met de bewoners van de huizen gebeurde, maar ze denkt niet dat ze er geen compensatie voor hebben gekregen. Ze verwacht eerder dat ook deze mensen hun huizen al hadden verlaten voordat het noodlot toesloeg. Een schoolgebouw mocht blijven staan in het grensgebied van de DDR, alleen toegankelijk voor de lerares en leerlingen. De ouderbijeenkomsten moesten ergens anders plaatsvinden. Het was ook de school waar het zusje van Bacinski naartoe ging, maar zij ging vanaf 1961 naar een andere school in Spandau. De familie kon hun leven in West-Berlijn ongestoord voortzetten. Toch geniet mevrouw Bacinski nog altijd met volle teugen dat ze weer gewoon naar de dorpskerk kan wandelen, kan zwemmen in het Gross Glienicke meer en overal door kan rijden met de auto. “Dit is echte vrijheid”, stelt ze.

Als we op een terras in Staaken nog een kop thee drinken, schuift een vriendin van mevrouw Bacinski aan. Brigitte Hlebaroff was twaalf toen de Muur recht voor haar huis kwam te staan in de Finkenkruger Weg. “We zaten met onze neus op de Muur, maar dat was niet het ergste. Honden aan kettingen bewaakten de grensstrook achter de Muur en die blaften altijd waardoor we niet meer aan die kant van het huis konden slapen.” Verder zegt ze dat het leven langs de Muur voor haar niet meer dan normaal was. Ze groeide ermee op.

In Staaken zit de helft van mijn fietstocht over de Mauerweg van Berlijn erop. De anekdotes en verhalen die ik te onderweg horen krijg maken mij steeds weer bewust van waar ik langs fiets. Zonder deze verhalen vergeet je gauw dat je continu over de voormalige grensstroken, de ‘Todesstreifen’ fietst. Op een paar Muurrestanten en herinneringsplekken na, verklappen de straten, dorpen en bomen weinig van de eens alom aanwezige DDR-grenssoldaten in wachttorens, de honden aan kettingen, de dodelijke brede grensstrook en de hoge betonnen muur. Ik ben benieuwd welke verhalen langs de voormalige Mauerweg in het noorden van Berlijn en vervolgens terug de stad in het verleden zullen inkleuren.

Van de Griebnitzsee naar Staaken/Spandau, 25 kilometer.

Startpunt: S-Bahnhof Griebnitzsee S7
Eindpunt: U-Bahnhof Spandau U7

Watertaxi informatie en dienstregeling.

Gedetailleerde routegids: ‘Berliner Mauer-Radweg’, Michael Cramer, 2009

Website: Mauerweg.com
 

Gedenkplaatsen op de route:

Gedenkkruis bij Muur overblijfsel Griebnitzsee, voor degenen die in deze buurt het leven lieten op de grens, 17 namen, o.a.:

-grenssoldaat Jürgen Schmidtchen

- Peter Böhme

- Horst Plischke

Gedenkkruis Dieter Wohlfahrt, 1961, Bergstrasse