Herinneringen aan de Muur (6)

Mijn laatste fietstocht langs de Mauerweg van Berlijn loopt door het midden van de stad. Vanaf S-Bahnhof Wollankstrasse fiets ik in zuidelijke richting en kom onder de Bösebrücke bij de Bornholmerstrasse door, waar de grens op 9 november 1989 als eerste open ging. De druk van de massa Oost-Berlijners die zich ophielden voor de grensovergang werd te groot. Beroemd zijn de beelden van de stroom mensen die zich langs de slagbomen wurmen en de DDR-grenssoldaten die er wat verslagen bij staan te kijken.

Bij de 20e herdenking van de val van de Muur in 2009 was Angela Merckel als Duitse bondskanselier aanwezig. Twintig jaar eerder was ze als Oost-Berlijnse zelf lopend over de brug naar West-Berlijn gekomen.

Even verderop fiets ik het Mauerpark in, vandaag de dag een populaire plek onder de Berlijners om zich te vermaken. Iedere zondag is er een grote rommelmarkt, karaoke in het openlucht amfitheater en met goed weer wordt er massaal ‘gegrillt’. Alleen de naam van het park en het Muur restant vol met graffiti bovenop de heuvel in het park herinneren nog aan de tijd dat het als spergebied tussen Oost- en West-Berlijn diende.

Op de kruising voor het Mauerpark ging de Muur met een scherpe bocht naar rechts de Bernauerstrasse in. Op een foto uit 1961 is de wegversperring goed zichtbaar, evenals het dichtgetimmerde huis rechts op de foto; de eerste van de lange rij huizen aan de oostkant van de Bernauerstrasse die plaats moest maken voor het spergebied.

Op de nu grote open kruising steken wandelaars van en naar het Mauerpark de weg over. Het zijn vooral toeristen en jonge vaders en moeders met buggy’s. De wijk rondom het Mauerpark, Prenzlauer Berg, staat tegenwoordig bekend als dé yuppenwijk van Berlijn.

Het duurt even, maar dan komt er een wat oudere man aanwandelen met een bruine leren tas onder zijn arm. Klaus woont sinds 1986 in de buurt van de Bernauerstrasse. Daarvoor woonde hij in Leipzig en de Oost-Berlijnse wijk Marzahn. Hij kan zich de 13e augustus van 1961 nog goed voor de geest halen. Klaus: “s’ Morgens zetten we bij mijn ouders in Leipzig de radio aan en hoorden we dat de grenzen in Berlijn dicht waren gegaan. Het was zondag en ik herinner me nog heel goed dat de priester in de kerk zijn rede begon met ‘Der Locher ist zu’.” Oftewel: ‘Het gat is dicht’.

In tegenstelling tot de meeste andere ex-Oost-Duitsers die ik spreek laat hij duidelijk blijken hoe erg hij de situatie vond: “In 1965 verhuisde ik naar Berlijn en zag voor het eerst de Muur. Och, och, wat een vreselijk beeld was dat.” Klaus werd, ondanks dat hij had gestudeerd, de fabriek in gestuurd. Daarnaast had hij veel moeite om aan een geschikte woning te komen. Over een woningbezichtiging zegt hij: “Ik merkte aan de verhuurder dat hij mij heel nauwkeurig observeerde en probeerde uit te vinden of ik wel geschikt was. Al gauw had ik door dat hij fanatiek partijlid was. Bij zo iemand wilde ik geen woning huren.” Klaus wist zich uit de fabriek te ontworstelen en belandde uiteindelijk als zoöloog op een instituut in Oost-Berlijn. Hij deed onderzoek naar ongedierte in de stad.

Hoewel hij ontzettend blij was met de val van de Muur in 1989, had hij het in de jaren daarna als ‘Ossie’ lastig: “Het waren onzekere jaren. Ik kreeg collega’s uit het Westen die bekend stonden als ‘slimme, goede en hardwerkende mensen’. Zij namen de belangrijke posities in en kregen beter betaald. Ze bleken soms wel het dubbele van ons salaris te verdienen! De leiding dacht dat "Ossies" dat niet zouden merken. Ik ben op de tafels gaan staan om er tegen te protesteren”, vertelt hij. “Eindelijk was het mogelijk om mijn mening te uiten,” voegt hij eraan toe, nog altijd met opluchting in zijn stem.

Op het einde van ons gesprek noemt Klaus met enige trots zijn naam inclusief zijn titel: ‘Doktor’. We zeggen elkaar gedag. Als ik op een bankje wat aantekeningen zit te maken, zie ik hem plotseling weer haastig aan komen lopen. Bij nader inzien wil hij liever toch niet zijn achternaam genoemd hebben. Een duidelijke reden geeft hij niet. Mij zet het opnieuw aan het denken over het systeem dat jarenlang zijn stempel drukte op de mensen aan de oostkant van de Muur. Regeert diep van binnen nog steeds de angst?

Na mijn gesprek  met Klaus fiets ik de Bernauerstrasse in, uitgegroeid tot hét toneel voor de rest van de wereld van de tragische gebeurtenissen omtrent de komst van de Muur in Berlijn. Massaal probeerden bewoners vanuit hun huizen, die plotseling op de grens aan de oostkant stonden, nog naar het Westen te vluchten. Sommigen klommen met koffers en al uit de ramen op de begane grond, anderen lieten zich vanaf hogere verdiepingen naar beneden vallen, waar groepjes mensen stonden die ze probeerden op te vangen.

Historisch én dramatisch was de vlucht van de toen 77-jarige Frieda Schulze op 25 september 1961. Hangend aan het raam van haar woning proberen Oost-Duitse grensbewakers haar terug het raam in te trekken terwijl West-Berlijners haar aan haar benen naar beneden proberen te krijgen. De situatie in de Bernauerstrasse was uniek omdat de gevels aan de achterkant van de huizen tegelijk de grens tussen de Sovjet-sector en de Franse sector was.

Net zo’n icoon van de bouw van de muur werd de gefilmde vlucht van de op 15 augustus gevluchte Oost-Duitse grenssoldaat Hans Conrad Schumann. Twee dagen nadat met de bouw van de muur begonnen was, lag er op de kruising van de Ruppiner en de Bernauer Strasse alleen nog maar een meter hoge rol prikkeldraad.  Schumann greep zijn kans en sprong over het prikkeldraad naar het Westen terwijl hij tijdens zijn sprong zijn machinegeweer van zijn schouder haalde en liet vallen. Tien meter achter het prikkeldraad spring hij een gereedstaande politieauto in, waarvan de openstaande deur hem de moed had gegeven de sprong te wagen.

De gevolgen van zijn vlucht bleven Schumann altijd achtervolgen. In 1998 pleegde hij op 56-jarige leeftijd zelfmoord. Te zijner nagedachtenis is er aan de Bernauer Strasse een sculptuur opgericht van het beeld van de springende Schumann dat overal ter wereld bekend werd.

Door de vaak geslaagde vluchtpogingen langs de moeilijk te beveiligen grens bij de Bernauer strasse, grepen de Sovjets hard in. Onder dwang moesten de bewoners hun huizen verlaten, werden ramen dichtgemetseld en werden de huizen uiteindelijk zelfs gesloopt om plaats te maken voor een beveiligd en ontoegankelijk spergebied. Vanzelfsprekend werden al deze activiteiten nauwgezet door West-Berlijnse fotografen en filmers vastgelegd. Met spiegels ondernamen DDR-soldaten wanhopige pogingen om dat te voorkomen. Met het gevolg dat ook daar weer foto's van gemaakt werden: inclusief de verslagen bewoners die gedwongen hun huizen moeten verlaten.

Op het kruispunt voor het Mauerpark vertelde Klaus mij hierover nog  dat ze in het Oosten nooit iets hebben geweten van deze gedwongen verhuizingen en afbraak. Hij kwam er pas later via de westerse televisie achter.

Op de tweede helft van de Bernauerstrasse is rechts van de straat een herinneringscentrum en links het voormalige spergebied. Bij de herdenking van de bouw van de Muur moet deze plek helemaal klaar zijn. Het is een bijzondere combinatie geworden van een overblijfsel van de Muur dat langs de straat wordt doorgetrokken met hoge smalle roestijzeren palen waar je doorheen kan kijken en lopen. Op het voormalige spergebied is een herdenkingsplek voor de slachtoffers en zijn luister- en kijkpalen opgesteld waar de bezoeker korte historische berichten horen en bekijken over de situatie destijds. Opvallend zijn de experimentele nieuwe woningen die ook op het voormalige spergebied zijn gebouwd.

De Muurroute loopt om een grote begraafplaats heen in de richting van het Schiffartskanaal, waar hij zijn weg vervolgt langs het water in zuidelijke richting. Een voormalige wachttoren doemt op tussen de nieuw gebouwde appartementen. Grappig detail is dat de toren ondertussen een huisnummer heeft gekregen; 2 staat boven de ingang. Deze voormalige wachttoren is in gebruik genomen door Jürgen Litfin, de broer van Günter Litfin, die op 24 augustus 1961 het eerste dodelijke slachtoffer werd aan de grens.

De 24-jarige Günter werkte destijds in West-Berlijn en zou op korte termijn naar één van de westelijke sectoren verhuizen. Op 12 augustus 1961 was hij nog met zijn broer Jürgen naar zijn nieuwe flat in Charlottenburg geweest om hem in te richten. ’s Avonds reden ze weer terug naar het ouderlijk huis in de wijk Weissensee die bij de Sovjet-sector hoorde. De volgende ochtend bleek de grens dicht te zitten. Op 24 augustus besloot Günter vanaf de Humboldthaven, in de buurt van de wachttoren, het water over te zwemmen maar werd ontdekt door grenssoldaten en doodgeschoten.

Jürgen Litfin richtte de toren in als gedenkplaats voor zijn jong gestorven broer en is hier elke dag te vinden. Ook als ik bij de toren arriveer komt hij net met een groep bezoekers naar buiten. Een paar minuten later ga ik met het volgende groepje mee voor een rondleiding. Litfin gaat op sneltreinvaart langs de foto’s die hij in de toren heeft opgehangen. Ze geven een globaal overzicht van de situatie in de stad met de Muur.

Op de bovenste verdieping hangt in een hoek een portretfoto van zijn broer Günter en daarnaast een uitvergroot krantenbericht met een foto waarop te zien is hoe het levenloze lichaam van Günter uit het water wordt getrokken door de West-Berlijnse politie. Broer Jürgen vertelt erover zoals over de andere foto’s, zonder veel emotie. Hij heeft niet veel tijd, want een cameraploeg kan ieder moment arriveren. Hij kapt mijn vragen af en zegt overspoeld te worden door de media. Tot en met augustus heeft hij geen tijd voor mij. Het herinneringscentrum heeft wel een kort fragment vastgelegd op audio, waarop Jürgen vertelt over de gebeurtenissen in augustus 1961.

Om de hoek van de wachttoren steekt het fietspad recht over een kerkhof, het Invalidenfriedhof. De grens deelde het kerkhof in tweeën en om een gedegen grensstrook te kunnen creëren, gingen de DDR autoriteiten zo ver dat ze graven ruimden. Even verderop kom ik voorbij het indrukwekkende Hauptbahnhof en fiets op de regeringsgebouwen, waaronder de Reichstag, en de Brandenburger Tor af.

De Reichstag belandde aan de westkant van de Muur, de Brandenburger Tor in het spergebied aan de oostkant. Veel vredesdemonstraties en belangrijke bezoeken van onder andere de Amerikaanse presidenten Kennedy en Reagan vonden op het plein aan de westkant plaats.

 

Toeristen bevolken op deze dag het fietspad van de Brandenburger Tor langs het monument voor de slachtoffers van de Holocaust naar Potsdammer Platz. Niet alleen nu, maar ook ten tijde van de Muur was deze plek een toeristenattractie. Vanaf uitkijkplateau’s was het mogelijk een blik te werpen op de Muur midden door de stad.

Na de val van de Muur heeft zich hier een waar wonder voltrokken wat betreft stadsontwikkeling. Om Duitsland weer vanuit Berlijn te kunnen regeren, verrees een groot nieuw regeringscomplex langs de Spree achter de Reichstag. Potsdammer Platz, dat in de oorlog met de grond gelijk werd gemaakt, is architectonisch interessant, maar is ook een zeer winderig plein geworden. Bijzonder is het grootschalige monument voor de slachtoffers van de Holocaust tussen de Brandenburger Tor en Potsdammer Platz. In weinig steden is zo’n grote open plek midden in de stad mogelijk. Dit is een gevolg van de brede grensstrook die zich aan de oostkant van de Muur bevond.

Op een foto uit 1962 staat een groepje mensen toe te kijken hoe de Muur extra werd verstevigd.

Bewoners zijn er vandaag bijna niet meer te vinden. Ik spreek een oude man aan die Berlijner zou kunnen zijn, maar op dat moment haalt hij zijn digitale camera tevoorschijn en weet ik het al; ook toerist.

Ter hoogte van Checkpoint Charlie, de bekendste grensovergang, besluit ik de straat vol toeristen even te verlaten. In een straat achteraf ontmoet ik dan eindelijk een bewoner, meneer Ludwig uit de wijk Mitte, het voormalige Oosten. Hoe het er werkelijk uitzag bij Checkpoint Charlie in de jaren met de Muur is volgens hem totaal weggevaagd: “De scholieren zien een streep van kinderkopjes op de grond, maar ze hebben geen idee hoe het werkelijk was. Twee muren met daartussenin prikkeldraad, stalen kruizen, honden, noem het maar op. Dat was de echte Koude Oorlog. Niemand kan zich dat daar nu nog voorstellen.”

Een foto van de grensovergang Checkpoint Charlie op de Friedrichstrasse op 28 oktober 1961 laat dit echte beeld van de Koude Oorlog zien: een van de heetste momenten uit de Koude Oorlog. Van 27 Oktober 1961, ca. 17.00u. tot aan de volgende ochtend ca. 11:00u. stonden Amerikaanse en Russische tanks oog in oog. Aan beide kanten waren de tanks geladen met scherpe munitie. Het kwam niet tot een gewapend conflict, omdat beide niet schoten zolang ze niet door de andere partij beschoten werden. Maar die dag hield de wereld de adem in.

Meneer Ludwig was acht jaar oud toen de Muur werd gebouwd en raakte net als veel anderen snel gewend aan het leven met de Muur. Een voorkeur voor het Oosten of Westen heeft hij nooit gehad, want beide systemen hadden zo hun voor- en nadelen, stelt hij. Wel geeft hij toe dat de Stasi overal zat en zegt erover: “Als we destijds zo hadden staan praten op straat als nu, stonden er hier vlakbij zeker twee mannen mee te luisteren. Dan had ik voorgesteld aan de overkant koffie te gaan drinken en werd alsnog vastgelegd dat ik me met Nederlanders onderhield.” Nog een tijdje heeft hij de gewoonte gehad om over zijn schouder te kijken wie zich om hem heen bevonden, maar na ruim twintig jaar na de val van de Muur is dat helemaal weggeëbd.

Op de grens tussen Kreuzberg en Mitte in oostelijke richting wordt het beduidend rustiger. Hier zijn vooral moderne kantoorpanden verrezen. Wat verderop kom ik weer in woongebied aan, waar de Muur door de buurt slingerde. Terwijl het voormalige spergebied op de meeste plekken weer bebouwd is of dienst doet als gedenkplaats, vind ik vlak voor de voormalige grensovergang Prinzenstrasse een stukje groen dat nog niet is aangepakt.

Op het fietspad langs het verwilderde veld ontmoet ik twee dames met hun hondjes. Hier in het midden van de ‘Großstadt’ voer ik mijn laatste gesprek over de Mauerweg met Hildegard Ruszler en Ingelore Fuchs uit het voormalige West-Berlijn. Fuchs kent veel van de plekken waar ik langs ben gekomen op deze route en vertelt dat ze zoveel mooie plekken in de stad en natuurgebieden eromheen pas heeft ontdekt na de val van de Muur. In 1965 trouwde ze met een Berlijner en kwam ze in Kreuzberg naast de Muur wonen. Mevrouw Ruszler woonde hier al in de zomer van 1961. In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd ze om vier uur opgeschikt: “De Russen komen eraan, zei mijn man, we dachten dat de Russen de andere sectoren van de stad ook zouden innemen. We waren immers maar een klein eilandje in Oost-Duitsland.”

Achter haar huis langs werd eerst een hek van prikkeldraad geplaatst en later volgde de bouw van de Muur. Vanuit haar slaapkamerraam keek ze er boven op. Na 1989 was er sprake van dat de Muur hier zou blijven staan als herinnering. “We hebben flink geprotesteerd tegen die plannen. Achtentwintig jaar lang hadden we met onze neus op de Muur gezeten, daar wilden we vanaf,” zegt Ruszler, en voegt eraan toe: “Natuurlijk is het goed dat er gedenkplaatsen zijn, maar niet recht voor mijn huis. Ik heb lang genoeg tegen het beton aan moeten kijken.”

Ik steek de voormalige grensovergang Prinzenstrasse over en maak nog een laatste stop op de hoek van de Sebastian en Luckauerstrasse. De foto’s uit 1965 en 1968 laten nog een keer zien hoe rigoureus de Muur straten in Berlijn doorkruiste tussen 1961 en 1989.

Van de Bösebrücke naar de East Side Gallery: 16 kilometer
Startpunt: S-Bahnhof Wollankstrasse
Eindpunt: Berlin Ostbahnhof

Gedetailleerde routegids: ‘Berliner Mauer-Radweg’, Michael Cramer, 2009

Website: Mauerweg.com

Gedenkplaatsen op de route:

- Gedenktafel, Frieda Schulze, 1961, Bernauerstrasse

- Gedenktafel, Ida Siekmann, 1961, Bernauerstrasse

- Gedenksteen, tien namen, Bernauerstrasse

- Gedenkplaats Bernauerstrasse, herinneringscentrum aan de Muur en de slachtoffers

- Gedenkplek, Ernst Mundt, 1962, Sophienfriedhof

- Gedenksteen, Günter Litfin, 1961, Invalidenstrasse

- Ben-Wagin gedenkplek, Schiffbauerdamm/Reinhardtstrasse, onder meer herdacht: Lutz Haberlandt, 1962;  Axel Hannemann, 1962; Hedwig Forgert, 1963;
Klaus Schröter, 1963

- Gedenkplek voor de slachtoffers van de Muur, Strasse des 17. Juni

- Gedenkplek, Peter Fechter, 1962, Zimmerstrasse