Herinneringen aan de Muur (4)

Op de Nennhauser Damm in Staaken, waar geen huis aan de voormalige DDR zijde overeind is blijven staan, pak ik de draad weer op voor de vierde en langste route; 32 kilometer naar Hohen Neuendorf. De Nennhauser Damm gaat in het noorden over in de Finkenkruger Weg. Nog altijd is de scheiding goed zichtbaar in het midden van de weg, omdat de voormalige westkant destijds is geasfalteerd en de kinderkopjes aan de voormalige oostkant zijn blijven liggen. Aan het begin van de straat vond op een zondag in september 1966 een spectaculaire vlucht plaats door twee families met een bulldozer.

Zeven minuten deden de 24-jarige Peter T. en 29-jarige Günter F. met hun vrouwen en een 3-jarig kind erover om de levensgevaarlijke grensstrook te overbruggen. Peter T. geeft achteraf in een persconferentie bij het opvangcentrum van Marienfelde toe dat hij eigenlijk niet meer durfde en alleen met een grote hoeveelheid alcohol zijn zenuwen kon bedwingen.

 

Günter F. had daarentegen zijn zenuwen beter onder controle en stelt dat hij ‘de wachttoren wel omver had kunnen rijden als het nodig was geweest’. Angstig waren ze wel geweest voor de grenssoldaten met machinegeweren, maar die arriveerden te laat. De families hadden de overkant al bereikt.

Iets verderop in de straat bij het gedenkkruis voor Willi Block, die hier ook in 1966 probeerde te vluchten maar werd doodgeschoten, tref ik meneer Rohrmann die een wandeling maakt met zijn kleindochter Charlotte in de bolderwagen. Hij wijst naar de scheiding op de weg en verwijst mij door naar zijn vrouw. “Bel maar aan op nummer 102, dan kan mijn vrouw wat meer vertellen”, zegt hij. Mevrouw Rohrmann lijkt wat verbaasd door de spontane actie van haar man, maar laat me binnen.

Het echtpaar Rohrmann kwam in 1970 aan de westkant van de Muur wonen. “Het waren de goedkope stukken grond natuurlijk, maar wij hebben de Muur altijd ervaren als ‘de beste buren’ die je hebben kan. Het was namelijk heel rustig en hadden altijd verlichting van de schijnwerpers op de Muur.” De huizen aan de overkant van de Rohrmann’s, het voormalige Oosten, lijken allemaal nieuw. Net als aan de Nennhauser Damm werden ook hier veel huizen afgebroken om een brede grensstrook te creëren.

Maar mevrouw Rohrmann wijst me op één huis, achter een nog braakliggend stuk grond aan de overkant van de weg. “Die mensen zijn daar altijd blijven wonen en ondertussen wonen er drie generaties”, vertelt ze. “Wij konden vanaf onze bovenverdieping altijd net een stukje van dat huis boven de Muur uit zien komen. Na de val van de Muur zijn we die mensen maar eens gaan opzoeken om kennis te maken.” Ze zegt dat de relatie met haar voormalige oosterburen heel normaal is. Ik vraag haar of deze mensen met de Stasi te maken hebben gehad, maar ze zegt daar niet van op de hoogte te zijn. Op de vraag of ik daarover zou kunnen beginnen bij die mensen, reageert ze wat geschokt en zegt; “dat zou ik maar niet doen.”

Als ik het tuinhek van de familie Rohrmann achter me dicht heb gedaan, steek ik schuin over naar het huis van de voormalige DDR familie. Een bescheiden huis waarbij ik me afvraag hoe daar drie generaties inpassen.

Achterin de tuin is een man met een boormachine in de weer, maar als de hond aanslaat ziet hij mij aan het hek staan. Het is de zoon des huizes, geboren in 1961, het jaar van de bouw van de Muur. Meneer Wenzlow bevestigt dat hij hier altijd met zijn ouders heeft gewoond en opgroeide langs de Muur. Wenzlow’s ouderlijk huis mocht blijven staan, terwijl om hen heen de meeste huizen werden afgebroken. “Ik geloof niet dat mijn ouders bang waren dat ze ook moesten vertrekken, maar als dat wel moest, kreeg je wel een ander huis aangeboden hoor”, zegt hij luchtig.

Als ik zeg dat ik niet zo goed begrijp waarom hun huis als enige niet werd afgebroken, reageert hij schouderophalend en mompelt dat het gewoon niet nodig was. In zijn tienerjaren en daarna ging hij zo nu en dan biertjes drinken met de grenssoldaten. “Die grenssoldaten waren prima lui”, zegt hij, “de reservisten daarentegen waren gestoord. Die zouden zo hun eigen moeder een kogel door het hoofd schieten. Dat soort lui.”  Wenzlow denkt dat het kwam doordat ze onvrijwillig moesten dienen in het leger en lange tijd van hun familie gescheiden werden. Hij kwam liever niet bij ze in de buurt.

Na de val van de Muur is het leven volgens Wenzlow niet zoveel anders geworden. In 1990 vond hij opnieuw werk in een autogarage en kreeg daar ook collega’s uit het voormalige Westen. Hij zegt lachend: “Toen kwamen die ‘Wessies’ erachter dat wij uit het Oosten helemaal niet zo dom waren. Dat we best goed konden werken. Een motor in het Oosten is immers toch precies hetzelfde als een motor in het Westen!” Net als zijn buurtgenoot mevrouw Rohrmann vindt hij de situatie in de wijk weer heel normaal. “Ik heb niet het gevoel dat er nog zo gedacht wordt van ‘o, die komt uit het Oosten’”, zegt hij. Ondanks het negatieve advies van mevrouw Rohrmann vraag ik meneer Wenzlow toch of hij Stasi leden kende in zijn buurt. Hierop zegt hij wat kortaf: “Het zou kunnen dat de buren van de Stasi waren, maar daar hadden we het niet over.” En daarmee is hij over dit onderwerp wel uitgesproken.

 In de Finkenkruger Weg van Staaken anno 2011 is de relatie tussen de buren uit voormalig Oost en West normaal. Toch voel ik feilloos aan dat er over een aantal zaken, bijvoorbeeld de Stasi, liever niet wordt gesproken. Misschien is het ook niet nodig, maar het lijkt mij dat er toch altijd een addertje onder het gras blijft zitten. Hoe gewoon is de situatie dan nu in een dorp als Staaken? Wat wordt er achter de gesloten voordeuren nog over elkaar gezegd? De families Rohrmann en Wenzlow zijn duidelijk niet van plan erover uit te weiden.

Ik laat Staaken achter me en kom door het plaatsje Falkensee. Een houtsculptuur achter de Calvinstrasse herinnert aan weer een succesvolle vlucht. In 1987 wisten drie mannen met wit geverfde gezichten en witte kleding niet op te vallen voor de eveneens witte Muur en zo het Westen te bereiken. Of ze echt zo goed vermomd waren of dat de grenssoldaten niet hebben opgelet is nog altijd de vraag.

Ik volg de voormalige Mauerweg over een slingerend fietspad door het bos tot er links een groot open veld opdoemt, de zogenaamde ‘Eiskeller’. Op deze plek worden overdag de hoogste en ‘s nachts de laagste temperaturen gemeten in de regio Berlijn. Net als Steinstücken behoorde de Eiskeller tot West-Berlijn maar lag er een DDR-weg tussen het stuk grond en de rest van West-Berlijn. Drie boerenfamilies woonden destijds op het landgoed en moesten via controles naar West-Berlijn. In de herfst van 1961 trok een verhaal van één van de kinderen, die over de verbindingsweg naar school moest, aandacht tot ver buiten Berlijn. 

De 12-jarige jongen vertelde dat hij was gearresteerd door de DDR-grenssoldaten tijdens de controle, waarop het Britse leger besloot tijdelijk dertig soldaten in de Eiskeller te stationeren. Zij begeleidden de kinderen per auto een tijd lang over de weg naar school. Pas tientallen jaren later werd bekend dat de jongen had gespijbeld en het verhaal als excuus had verzonnen.

De weg vervolgt zich langs een prachtig veld met helmgras en wilde bloemen en even later door het bos in de richting van de grote meren. Waar in de tweede helft van de vorige eeuw een lelijke betonnen wand dit natuurgebied doorkruiste en het ontoegankelijk maakte voor de mensen, is het vandaag de dag helemaal hersteld en weer volop genieten.  Op het punt waar de Muur afboog en weer langs het water verliep, bevinden zich de vakantieparkjes Erlengrund en Fichtewiese.

Een luchtfoto uit 1976 laat zien hoe de stukken grond ommuurd waren. De vakantiehuisjes, die tot West-Berlijners behoorden, waren alleen nog toegankelijk op door de DDR bepaalde tijden. Spontane visite was niet mogelijk. Ik probeer vanaf het hek contact te krijgen, maar de aanwezige bewoners voelen er niets voor om erover te praten. Op deze warme dag worden de strandjes rondom de vakantieparkjes aan het Nieder Neuendorfermeer weer druk bezocht. Ik vervolg mijn weg in noordelijke richting langs het water tussen een jong dennenbos door naar de wachttoren van Nieder Neuendorf.

Ondanks een steeds wankeler wordende positie van de DDR in de jaren tachtig, bleven ze toch stug doorbouwen om de grens tussen Oost en West te versterken. Zo werd de wachttoren aan de oever in Nieder Neuendorf in 1987 nog gebouwd. De toren werd het hoofdkwartier van de in totaal achttien andere wachttorens in de omgeving. De toren is nu toegankelijk voor het publiek en ingericht met onder andere documenten van grenssoldaten, een grote verrekijker en oude communicatie apparatuur. Audio opnamen berichten door de luidsprekers in de toren over de gang van zaken destijds. In de toren waren altijd drie grenssoldaten en een officier aanwezig.

Een van de huidige surveillanten aanwezig bij de toren vertelt me dat er om de 24 uur een wisseling van de wacht plaatsvond, om het risico op samenzwering tussen DDR-grenssoldaten tegen te gaan. Surveillant Arndt, een schuchtere vijftiger met pet en vuurrode wangen, groeide op in Nieder Neuendorf. De hoge Muur langs het meer was niet meer dan normaal voor hem. “Hier kon je niet bij het water komen, maar om te zwemmen gingen we naar een kanaal verderop. Daar was je aan gewend.” Ook is hij er alweer helemaal aan gewend dat hij hier nu wel weer over het water kan kijken. Arndt is er niet van onder de indruk. Als ik hem vraag naar de huidige relatie tussen mensen uit het voormalige Oosten en Westen, begint hij wat  van de ene op de andere voet heen en weer te bewegen en ongemakkelijk te lachen. “Is wel goed”, zegt hij kortaf. Erg spraakzaam is hij niet, maar uiteindelijk zegt hij lachend: “Ach ja, ik ken bijvoorbeeld twee Martins, één uit het Oosten en één uit het Westen. Als ik het dan over Martin uit het Westen heb, dan zeg ik: Martin, ‘die Wessie’.” Volgens Arndt is het nog altijd een gegeven waar iemand vandaan komt.

De voormalige grensovergang Hennigsdorf ligt in het water en werd gebruikt door de binnenscheepvaart voor goederentransport van en naar Polen. Dit werd toegestaan door de DDR, maar transitverkeer naar de Bondsrepubliek Duitsland was niet mogelijk. Om de voormalige Mauerweg aan de overkant van het water weer te volgen, moet je met de fiets eerst nog een paar kilometer rechtdoor naar Hennigsdorf, de brug over en naar Stolpe-Süd fietsen. Zonder dat ik het in de gaten heb, passeer ik op de Ruppiner Strasse van Stolpe-Süd weer de grens. Hier stak de  Muur opnieuw de bossen in richting Frohnau.

Ten noorden van Frohnau verlaat ik het fietspad langs de Mauerweg even en steek het wijkje in, op zoek naar iemand die hier vlakbij de grens woonde. Vanaf een huis aan de Neubrückerstrasse loopt een stel richting de auto. Ik schiet ze snel aan. Als ik meneer Wandkowski vraag hoe het was om zo dichtbij de Muur te leven zegt hij in een eerste reactie; “wunderbar!” Mevrouw Wandkowski corrigeert mij en vertelt dat hier nooit een muur heeft gestaan, maar alleen een hek waardoor het zicht over de velden nooit werd belemmerd. In de verte richting het Oosten ligt de plaats Stolpe, maar vanwege de grote afstand tussen de bewoonde gebieden was een Muur niet nodig. Wel stond er in het midden van het veld nog een hek met stroom erop, weet ze. Deze concrete grens, dit hek jarenlang vlakbij hun huis, maakte niet veel indruk op de Wandkowski’s.

De Muur in zijn geheel herinnert meneer Wandkowski zich wel als “psychologisch drukkend”. Hij maakte in eerste instantie een nuchtere indruk over het leven aan de grens hier, maar zegt daarna over de Muur in het algemeen een stuk feller: “Wij waren ‘eingemauert’, niet zij!” Hij kan zich nog altijd opwinden over de vertelling van de geschiedenis en stelt: “De indruk wordt altijd gewekt dat zij, de Oost-Berlijners, werden opgesloten, maar zo dramatisch was het niet voor hen. Wij, West-Berlijners, waren het die ommuurd werden.” Het gevoel niet zomaar de stad uit te kunnen, gaf een beklemmend gevoel.

Op den duur waren er mogelijkheden, maar het duurde altijd lang aan de grens en het kostte veel geld. Daarnaast werkte meneer Wandkowski als beambte bij de gemeente van West-Berlijn en mocht van zijn eigen gemeente de stad niet verlaten. Althans, niet definitief verhuizen naar een ander deel van West-Duitsland. “West-Berlijn was leeggebloed”, aldus Wandkowski, “meer jonge mensen mochten er niet vertrekken.” Het was zeker geen mooie tijd volgens de Wandkowsi’s en ze zijn blij dat ze nu de vrijheid kunnen beleven.

Meneer Wandkowski geeft mij weer een nieuw perspectief op de Berlijnse geschiedenis mee. “Godzijdank in het Westen”, was merendeels de reactie van West-Berlijners tot nu toe. ‘Wir waren eingemauert, nicht sie!’ is een heel ander geluid en galmt nog een tijdje door in mijn hoofd. Inderdaad zie ik de voormalige Oost-Berlijners als degenen die het slecht hadden getroffen met de Russen en het socialistische DDR systeem. Dat de Muur invloed had op het leven van West-Berlijners staat vast, maar dat ze het wellicht lastiger hadden dan de mensen in de DDR, zoals Wandkowski beweert, was nog niet bij me opgekomen.

Een eindje verderop passeer ik de S-bahn die jarenlang afgesloten was richting Frohnau. De trein reed tot station Hohen Neuendorf, de eindbestemming van mijn route vandaag. Voordat ik met de S-bahn terug naar het centrum van Berlijn ga, bezoek ik nog de gedenkplek voor Marienetta Jirkowsky, een van de weinige vrouwelijke vluchtelingen die sneuvelden bij een vluchtpoging. Op 22 november 1980 probeerde de 18-jarige samen met haar verloofde Falko V. en een vriend, Peter W., naar het Westen te vluchten. Eenmaal over de brede grensstrook bij de Muur aangekomen, klom Falko V. als eerste naar boven, waarna Peter W. hem volgde. Terwijl Falko al aan de andere kant naar beneden was gesprongen, bleek Marinetta te klein om op de Muur te klimmen. Peter probeerde haar nog aan haar handen omhoog te trekken, maar door de regen van kogels die op hen werd afgevuurd liet hij haar los en liet zich aan de westkant zakken. Marinetta bleef zwaargewond achter en stierf korte tijd later. De schutter, een 20-jarige grenssoldaat, is in 1995 veroordeeld tot vijftien maanden gevangenisstraf.

Van Staaken/Spandau naar Hohen Neuendorf: 32 kilometer
Startpunt: U-Bahnhof Spandau U7
Eindpunt: S-Bahnhof Hohen Neuendorf S1

Gedetailleerde routegids: ‘Berliner Mauer-Radweg’, Michael Cramer, 2009

Website: Mauerweg.com

Gedenkplaatsen op de route:

- Gedenkkruis Willi Block, 1966, Finkenkruger Weg

- Gedenkplek voor ‘Die Opfer von 1961-1989’, Steinerne Brücke

- Gedenkkruis Adolf Philipp, 1964, Oberjäger Weg

- Gedenkplek Marinetta Jirkowsky, 1980, Florastrasse